Termin „formy pomocy” obejmuje bowiem szerszy zakres działań niż przyznawanie świadczeń, a dotyczy przykładowo pobytu w ośrodku interwencji kryzysowej czy ośrodku wsparcia. Świadczeniami są natomiast tylko zasiłki i usługi wskazane w art. 36 u.p.s. wykonywane przez określone organy pomocy społecznej. Formy przyznawanych świadczeń różnią się między sobą przeznaczeniem, wysokością, jak również grupami odbiorców, do których są skierowane.
Pomoc społeczna - świadczenie socjalne
Pojęcie świadczenia socjalnego definiuje się jako wszelkie środki pieniężne, dobra materialne i usługi, które służą zaspokajaniu indywidualnych potrzeb jednostek i rodzin, uzyskiwane bezekwiwalentnie, czyli niebędące bezpośrednim wynagrodzeniem za pracę, finansowane ze środków publicznych.[1] Definicja ta odzwierciedla faktyczne rodzaje świadczenia przewidziane w ustawie o pomocy społecznej.
Sam podział wskazany w przepisie zawiera dwie podstawowe kategorie świadczeń:
- świadczenia pieniężne,
- świadczenia niepieniężne.
Pomoc społecza - świadczenie pieniężne
W ramach grupy świadczeń pieniężnych wyróżniono siedem świadczeń polegających na udostępnieniu osobom uprawnionym środków pieniężnych znajdujących się w dyspozycji organu pomocy społecznej. Świadczenia pieniężne są najbardziej rozpowszechnioną formą pomocy społecznej i jednocześnie najbardziej pożądaną przez jej beneficjentów. Pomimo częściowego doprecyzowania zakresu wydatkowania poszczególnych zasiłków (np. zasiłki celowe, które mogą być przeznaczane na pokrycie określonych wydatków), forma pieniężnego wsparcia zawsze wiązać się będzie z dofinansowaniem, o przeznaczeniu którego faktycznie decyduje świadczeniobiorca.
Z jednej strony, pozostawia to możliwość autonomicznego decydowania o przeznaczeniu konkretnego świadczenia pieniężnego, co jest jednocześnie zgodne z ideą usamodzielniania świadczeniobiorców, z drugiej, wiąże się jednak z ryzykiem jego niewłaściwego spożytkowania.
Kolejnym zagrożeniem dla skuteczności tej formy pomocy jest tzw. uzależnienie od stałych źródeł dofinansowania/dochodu. Celem pomocy społecznej jest udzielanie niezbędnego wsparcia osobom i rodzinom w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne zasoby i możliwości.
Świadczenia pieniężne przeważnie mają charakter przejściowego wsparcia finansowego. Ich zadaniem jest czasowa pomoc, nie stanowią tym samym trwałego i stałego źródła dochodu i nie powinny być tak traktowane przez świadczeniobiorców.
NSA (…)
Pomoc społeczna nie może stanowić stałego źródła utrzymania, zwłaszcza jeśli idzie o osoby, które mają wszelkie warunki po temu, aby podjąć pracę (...). (Wyrok NSA z 24 lutego 1999 r.; sygn. akt I SA 1708/98)
Świadczenia pieniężne, podobnie jak w przypadku pozostałych rodzajów świadczeń z pomocy społecznej, przyznawane są na podstawie uznania administracyjnego. Przejawia się to w możliwości kształtowania różnej wysokości świadczeń o charakterze pieniężnym w zależności od sytuacji materialnej świadczeniobiorcy.
WSA (…)
Niedopuszczalne jest, aby w sprawach z zakresu pomocy społecznej organy kierowały się automatyzmem i arbitralnością. Ustawa o pomocy społecznej nie uzasadnia tezy, że istnieje sztywna, bezwzględnie obowiązująca hierarchia form opieki nad osobami potrzebującymi, która nakazywałaby w każdym pojedynczym przypadku stosowanie ściśle ustalonej kolejności form opieki (…). (Wyrok WSA w Szczecinie z 21 września 2017 r.; sygn. akt II SA/Sz 831/17)
NSA (…)
Świadczenie nie tylko nie musi być, ale nawet nie powinno być sztywnie określone – jego wysokość powinna być zawsze dostosowana do konkretnej sprawy i sytuacji jednostki (…). (Wyrok NSA z 24 kwietnia 2015 r.; sygn. akt I OSK 3091/14)
W przytoczonym orzecznictwie podkreśla się konieczność badania sytuacji życiowej i materialnej – dochodowej osób i rodzin ubiegających się o świadczenia z pomocy społecznej. Wysokość świadczeń pieniężnych musi spełniać podstawowe wymogi systemu opieki społecznej. Świadczenia te nie mogą być zbyt niskie, ponieważ muszą umożliwić zaspokojenie podstawowych potrzeb i życie w warunkach odpowiadających godności człowieka, nie mogą być również zbyt wysokie, nie mogą bowiem stanowić dla świadczeniobiorców źródła dochodu. Ich podstawowym zadaniem jest okresowe wsparcie finansowe, mające umożliwić świadczeniobiorcom podjęcie działań zmierzających do samodzielnego przezwyciężenia trudności życiowych. Tym samym świadczenia pieniężne nie powinny działać demobilizująco (wyręczająco) na osoby lub rodziny je otrzymujące.
Pomoc społeczna - świadczenia niepieniężne
Znacznie bardziej rozbudowaną grupą świadczeń jest grupa świadczeń niepieniężnych – niematerialnych. W katalogu tym można wyróżnić świadczenia usługowe, rzeczowe oraz te o charakterze mobilizującym. Ich celem jest zaspokajanie elementarnych potrzeb i pomoc w rozpoczęciu nowego samodzielnego życia. Świadczenia te adresowane są do osób starszych, chorych i niepełnosprawnych, środowisk marginalizowanych, a także do dzieci i rodzin.
Przyznanie określonego świadczenia niepieniężnego powinno być poprzedzone dokładnym zbadaniem sytuacji życiowej beneficjenta.
WSA (…)
Pobyt w DPS jest świadczeniem niepieniężnym z pomocy społecznej (art. 36 pkt 2 lit. o u.p.s.) Istotą kierowania do DPS jest dokonanie wiążącej oceny przez właściwy organ pomocy społecznej, czy osoba powinna uzyskać status mieszkańca oznaczonego DPS, czy też nie. Z art. 54 ust. 1 u.p.s. wynikają przesłanki umieszczenia w DPS. Jest to konieczność sprawowania całodobowej opieki z powodu wieku, choroby, niepełnosprawności kandydata na mieszkańca DPS połączona z brakiem możliwości samodzielnego funkcjonowania w codziennym życiu oraz niemożliwością zapewnienia niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczych (…). (Wyrok WSA w Poznaniu z 17 czerwca 2020 r.; sygn. akt II SA/Po 1021/19)
WSA (…)
Umieszczenie w domu pomocy społecznej, jak wynika to z treści art. 36 pkt 2 lit. i–o u.p.s., jest ostatecznością. Powinno być poprzedzone oceną możliwości udzielenia pomocy osobie potrzebującej w miejscu jej zamieszkania oraz wnikliwym zbadaniem jej sytuacji życiowej (…). (Wyrok WSA w Gliwicach z 2 czerwca 2016 r.; sygn. akt IV SA/Gl 1185/15)
Świadczenia tego rodzaju zasadniczo nie są uzależnione od progu dochodowego. Nie mniej jednak sytuacja, w jakiej znajduje się osoba ubiegająca się o pomoc, ma istotne znaczenie decyzyjne.
NSA (…)
Ustawa podatkowa nie zawiera definicji pojęcia „świadczenia z pomocy społecznej”, którym posługuje się w art. 21 ust. 1 pkt 79 u.p.d.o.f., wobec tego należy odwołać się do art. 36 u.p.s., który jednoznacznie i wyczerpująco określa, jakie świadczenia pieniężne i niepieniężne są świadczeniami z pomocy społecznej. Wśród wymienionych w art. 36 u.p.s. świadczeń brak jest wskazania kwot umorzonych należności związanych z zaległymi opłatami z tytułu czynszu najmu lokalu mieszkalnego. Zatem nawet jeżeli tego rodzaju umorzenie następuje z uwagi na trudną sytuacją materialno-bytową dłużnika, to brak podstaw do uznania, że kwoty umorzonych należności z tego tytułu są objęte dyspozycją art. 21 ust. 1 pkt 79 u.p.d.o.f. (...). (Wyrok NSA z 2 października 2019 r.; sygn. akt I OSK 391/18).
[1] R. Gierszewska, Leksykon polityki społecznej, red. B. Rysz-Kowalczyk, Warszawa 2002, s. 61.
Artykuł pochodzi z książki:
Pomoc społeczna. Komentarz do ustawy
Autorki
Magdalena Kasprzak – doktor nauk prawnych, radca prawny, specjalistka w zakresie prawa pracy ze szczególnym uwzględnieniem sfery budżetowej oraz w zakresie systemu pomocy społecznej, wykładowca akademicki, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Pracowała m.in. w Departamencie Prawnym Głównego Inspektoratu Pracy. Od 2013 r. działa również społecznie w sektorze organizacji pozarządowych.
Joanna Nowicka – radca prawny, specjalistka w zakresie prawa finansowego i finansów publicznych ze szczególnym uwzględnieniem systemu pomocy społecznej, a także prawa gospodarczego, w tym prawa antymonopolowego, prawa konkurencji i prawa Unii Europejskiej. Jest dyplomowanym prawnym konsultantem projektów finansowanych ze środków unijnych. Od 2013 r. działa również społecznie w sektorze organizacji pozarządowych.