Prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej. Katalog wyłączeń – kryterium dochodowe

Do dochodu (ustalonego zgodnie z art. 8 ust. 3 u.p.s., a więc po odjęciu obciążeń podatkowo-kosztowo-składkowych oraz – ewentualnie – wypłaconych alimentów) nie wlicza się:

• jednorazowego pieniężnego świadczenia socjalnego;
• zasiłku celowego;
• pomocy materialnej mającej charakter socjalny albo motywacyjny, przyznawanej na podstawie przepisów o systemie oświaty;[1]
• wartości świadczenia w naturze;
• świadczenia przysługującego osobie bezrobotnej na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z tytułu wykonywania prac społecznie użytecznych;[2]
• świadczenia pieniężnego, o którym mowa w ustawie z 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych (j.t. Dz.U. z 2024 r. poz. 906), i pomocy pieniężnej, o której mowa w art. 19 ust. 2 ustawy z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji i okresu powojennego (j.t. Dz.U. z 2022 r. poz. 2039 ze zm.), w art. 7a ust. 2 ustawy z 2 września 1994 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach rud uranu i batalionach budowlanych (j.t. Dz.U. z 2021 r. poz. 1774), w art. 5a ust. 2 ustawy z 31 maja 1996 r. o osobach deportowanych do pracy przymusowej oraz osadzonych w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (j.t. Dz.U. z 2021 r. poz. 1818), w art. 10a ust. 2 ustawy z 16 listopada 2006 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących cywilnym niewidomym ofiarom działań wojennych (j.t. Dz.U. z 2021 r. poz. 1820) oraz w art. 10 ust. 2 ustawy z 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych (j.t. Dz.U. z 2024 r. poz. 906);[3]
• dochodu z powierzchni użytków rolnych poniżej 1 ha przeliczeniowego;
• świadczenia wychowawczego, o którym mowa w ustawie z 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (j.t. Dz.U. z 2024 r. poz. 1576);[4]
• świadczenia pieniężnego, o którym mowa w art. 8a ust. 1 ustawy z 7 września 2007 r. o Karcie Polaka (j.t. Dz.U. z 2023 r. poz. 192);[5]
• świadczenia pieniężnego przyznawanego na podstawie art. 9 ustawy z 22 listopada 2018 r. o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski (Dz.U. z 2018 r. poz. 2529),62);[6]
• nagrody specjalnej Prezesa Rady Ministrów przyznawanej na podstawie art. 31a ustawy z 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (j.t. Dz.U. z 2024 r. poz. 1050 ze zm.);[7]
• świadczenia uzupełniającego, o którym mowa w art. 1 ust. 1 ustawy z 31 lipca 2019 r. o świadczeniu uzupełniającym dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji (j.t. Dz.U. z 2024 r. poz. 1649).

Przepisy ustawy nowelizującej z 15 kwietnia 2021 r. uzupełniły powyższy katalog świadczeń, które nie są wliczane do dochodu ustalonego na podstawie art. 8 ust. 3 u.p.s., o następujące świadczenia:

• pomoc finansową przyznaną repatriantom, o której mowa w ustawie z 9 listopada 2000 r. o repatriacji (j.t. Dz.U. z 2022 r. poz. 1105);[8]
• środki finansowe przyznawane w ramach działań podejmowanych przez organy publiczne mające na celu poprawę jakości powietrza lub ochronę środowiska naturalnego;[9]
• zwrot kosztów, o których mowa w art. 39a ust. 1 ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (j.t. Dz.U. z 2024 r. poz. 737 ze zm.), to jest kosztów przejazdu dziecka i opiekuna, które są zwracane przez gminę opiekunom dowożącym dzieci niepełnosprawne (lub inne uprawnione) do szkoły lub przedszkola.

Kolejne zmiany w katalogu świadczeń, które nie są wliczane do dochodu ustalonego na podstawie art. 8 ust. 3 u.p.s., ustawodawca wprowadził od 2022 r., poszerzając przedmiotowy katalog m.in. o następujące świadczenia:

• kwotę dodatku energetycznego, o którym mowa w art. 5c ustawy z 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (j.t. Dz.U. z 2024 r. poz. 266 ze zm.);
• kwotę dodatku osłonowego, o którym mowa w art. 2 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 2021 r. o dodatku osłonowym (Dz.U. z 2024 r. poz. 953);
• kwotę dodatku węglowego, o którym mowa w art. 2 ust. 1 ustawy z 5 sierpnia 2022 r. o dodatku węglowym (j.t. Dz.U. z 2024 r. poz. 1207);[10]
• kwotę dodatku dla gospodarstw domowych z tytułu wykorzystywania niektórych źródeł ciepła, o którym mowa w art. 1 pkt 2 ustawy z 15 września 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach w zakresie niektórych źródeł ciepła w związku z sytuacją na rynku paliw (Dz.U. z 2024 r. poz. 1509);[11]
• kwoty dodatku elektrycznego, o którym mowa w art. 27 ust. 1 ustawy z 7 października 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach służących ochronie odbiorców energii elektrycznej w 2023 roku oraz w 2024 roku w związku z sytuacją na rynku energii elektrycznej (j.t. Dz.U. z 2024 r. poz. 1288 ze zm.).

Przedstawiony katalog ustawodawca uzupełnił w 2024 r. o kwoty bonu energetycznego, o którym mowa w art. 2 ustawy z 23 maja 2024 r. o bonie energetycznym oraz o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia cen energii elektrycznej, gazu ziemnego i ciepła systemowego (Dz.U. z 2024 r. poz. 859 ze zm.).[12]

Wskazać przy tym należy, że z dniem 1 października 2024 r. w omawianym katalogu wyłączeń uchylono dwie pozycje dotyczące rodzinnego kapitału opiekuńczego[13] oraz dofinansowania obniżenia opłaty rodzica za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna.[14]

Od 1 października 2024 r. dotychczasowy rodzinny kapitał opiekuńczy został zastąpiony świadczeniem aktywnie w domu na mocy ustawy z 15 maja 2024 r. o wspieraniu rodziców w aktywności zawodowej oraz w wychowaniu dziecka – „Aktywny rodzic” (Dz.U. z 2024 r. poz. 858).

Dofinansowanie pobytu w żłobku zastąpiono świadczeniem aktywnie w żłobku z nowego programu „Aktywny rodzic”. Świadczenie to przysługuje bez względu na dochód w rodzinie w wysokości, co do zasady i pod określonymi ustawowo warunkami, do 1500 zł miesięcznie na dziecko lub do 1900 zł na dziecko z orzeczeniem o niepełnosprawności.[15]

[1] Chodzi o pomoc materialną dla uczniów uregulowaną w art. 90b–90v ustawy o systemie oświaty. Do dochodu nie wlicza się: zasiłku szkolnego i stypendium szkolnego (pomoc o charakterze socjalnym), jak również stypendium za wyniki w nauce lub stypendium za osiągnięcia sportowe, stypendium Prezesa Rady Ministrów, stypendium ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania oraz stypendium ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (pomoc o charakterze motywacyjnym).

[2] Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 23a ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, prace społecznie użyteczne to prace wykonywane przez bezrobotnych bez prawa do zasiłku na skutek skierowania przez starostę, organizowane przez gminę w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, w tym na rzecz opiekunów osób niepełnosprawnych, w organizacjach lub instytucjach statutowo zajmujących się pomocą charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej. Regulacje związane z wykonywaniem prac społecznie użytecznych zawiera art. 73a tej ustawy.

[3] Mowa o pomocy pieniężnej jednorazowej, która może być przyznana w szczególności na:
1. częściowe pokrycie kosztów zakupu wózka inwalidzkiego, sprzętu rehabilitacyjnego lub wyrobów medycznych;
2. dostosowanie pomieszczeń mieszkalnych do rodzaju niepełnosprawności.

[4] Świadczenie to od 1 stycznia 2024 r. przysługuje w wysokości 800 zł na jedno dziecko (wcześniej wynosiło ono 500 zł). Jak stwierdził WSA w Gdańsku w wyroku z 21 lutego 2019 r.: (…) Świadczenie wychowawcze (…) nie jest co prawda uwzględniane przy ustalaniu dochodu dla celów pomocy społecznej (zgodnie z art. 8 ust. 4 pkt 7 u.p.s.), jednak ma niewątpliwie wpływ na sytuację finansową rodziny, a zatem musi zostać odnotowane w kontekście rozważania zasadności przyznania świadczenia z pomocy społecznej (…).

[5] Chodzi o świadczenie pieniężne przeznaczone na częściowe pokrycie kosztów zagospodarowania i bieżącego utrzymania w Rzeczypospolitej Polskiej; jest ono przyznawane na okres do 9 miesięcy.

[6] Mowa o świadczeniu pieniężnym, o przyznanie którego może się ubiegać osoba fizyczna sprawująca opiekę nad grobem weterana walk o wolność i niepodległość Polski, wpisanym do ewidencji; przysługuje ono na pokrycie całości lub części kosztów sprawowanej opieki, w szczególności na pokrycie nakładów koniecznych na wykonywanie czynności związanych z budową, remontem, przeniesieniem lub utrzymaniem grobu.

[7] Nagroda specjalna Prezesa Rady Ministrów jest przyznawana osobie fizycznej z rezerwy ogólnej budżetu państwa w szczególnie uzasadnionych przypadkach, w tym za wybitne osiągnięcia naukowe, sportowe lub z zakresu kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, po zasięgnięciu opinii właściwego ministra.

[8] Repatriantowi i każdemu członkowi jego najbliższej rodziny przysługuje m.in. jednorazowa pomoc finansowa ze środków budżetu państwa na pokrycie kosztów przejazdu lub przelotu oraz przewozu mienia do RP, pomoc finansowa na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych; pokrycie kosztów kursów nauki języka polskiego.

[9] Środki te są przyznawane w ramach różnych programów i mechanizmów, w szczególności w ramach programów priorytetowych Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz funduszy wojewódzkich.

[10] Dodatek węglowy w 2022 r. był jednorazowym świadczeniem w wysokości 3000 zł.

[11] Dodatek w 2022 r. przysługiwał w wysokości od 500 zł do 3000 zł w zależności od wykorzystywanego źródła ciepła.

[12] Bon energetyczny był jednorazowym świadczeniem pieniężnym w wysokości od 300 zł do 600 zł, które przysługiwało w 2024 r. gospodarstwom domowym spełniającym określone ustawowo kryteria dochodowe.

[13] O którym była mowa w ustawie z 17 listopada 2021 r. o rodzinnym kapitale opiekuńczym (Dz.U. z 2023 r. poz. 883).

[14] 70) O którym była mowa w art. 64c ust. 1 ustawy z 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (j.t. Dz.U. z 2023 r. poz. 204 ze zm.).

[15] Szerzej zob. ustawę z 15 maja 2024 r. o wspieraniu rodziców w aktywności zawodowej oraz w wychowaniu dziecka – „Aktywny rodzic” (Dz.U. z 2024 r. poz. 858). Przedmiotowe świadczenie jest wolne od podatku dochodowego od osób fizycznych i nie jest wliczane do dochodu warunkującego przyznanie pomocy ze środków publicznych.

Artykuł pochodzi z książki:
Pomoc społeczna. Komentarz do ustawy

Autorki
Magdalena Kasprzak
Doktor nauk prawnych, radca prawny, specjalistka w zakresie prawa pracy ze szczególnym uwzględnieniem sfery budżetowej oraz w zakresie systemu pomocy społecznej, wykładowca akademicki, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Pracowała m.in. w Departamencie Prawnym Głównego Inspektoratu Pracy. Od 2013 r. działa również społecznie w sektorze organizacji pozarządowych.

Joanna Nowicka
Radca prawny, specjalistka w zakresie prawa finansowego i finansów publicznych ze szczególnym uwzględnieniem systemu pomocy społecznej, a także prawa gospodarczego, w tym prawa antymonopolowego, prawa konkurencji i prawa Unii Europejskiej. Jest dyplomowanym prawnym konsultantem projektów finansowanych ze środków unijnych. Od 2013 r. działa również społecznie w sektorze organizacji pozarządowych.