Umowa darowizny – forma, uprawnienia i obowiązki stron

Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Krakowie, z art. 888 k.c. wynika, że istotą umowy darowizny jest zobowiązanie się darczyńcy do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. A zatem darowiznę od innych czynności wyróżnia to, że jej celem jest nieodpłatne przysporzenie obdarowanemu korzyści.

Dla zakwalifikowania umowy jako darowizny nie jest konieczne, by świadczenie darczyńcy było w 100% bezpłatne. Świadczy o tym chociażby to, że darowizna na podstawie art. 893 k.c. może być obciążona poleceniem (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 28 maja 2018 r., sygn. Akt I ACa 1816/16).

Przedmiotem darowizny mogą być prawa majątkowe, np. pieniądze, samochód, majątkowe prawa autorskie do książki. Jak podkreślił Sąd Najwyższy, darowizna musi stanowić przesunięcie majątkowe z majątku darczyńcy do majątku obdarowanego, prowadzące do zwiększenia aktywów lub zmniejszenia pasywów po stronie obdarowanego. Świadczenie pomocy rodzinnej w formie pracy, np. przy rozbudowie domu, nie może być uznane za darowiznę w rozumieniu art. 1039 § 1 k.c. w zw. z art. 888 k.c. (postanowienie Sądu Najwyższego z 6 marca 2002 r., sygn. Akt V CKN 876/2000).

Świadczenie wskazane w umowie może zostać spełnione zarówno w chwili jej zawarcia, jak również po lub przed jej zawarciem. Artykuł 889 k.c. wskazuje, jakie bezpłatne przysporzenia nie mogą zostać uznane za umowę darowizny. Pierwszą grupą są świadczenia wynikające z umowy uregulowanej innymi przepisami Kodeksu cywilnego. Chodzi tutaj przede wszystkim o umowy użyczenia, pożyczki czy przechowania. Darowizny nie może dokonać także ten, kto zrzeka się prawa, którego jeszcze nie nabył albo które nabył w taki sposób, że w razie jego zrzeczenia się prawo jest uważane za nienabyte.

Z przykładami takich sytuacji mamy do czynienia w przypadku darowania rzeczy należących do spadku jeszcze przed śmiercią spadkodawcy czy przedmiotów odziedziczonych w spadku po jego otwarciu, w sytuacji gdy darczyńca odrzuca później spadek.

Darowizna - forma umowy

Co do zasady oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Trudno jednak wymagać, by przy każdego rodzaju darowiźnie konieczna była wizyta u notariusza. Dlatego ustawodawca zdecydował, że niezachowanie tej formy nie będzie pociągać za sobą nieważności umowy, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Umowa staje się więc ważna w momencie wykonania zobowiązania przez darczyńcę (najczęściej wręczenie przedmiotu darowizny lub wydania przedmiotów, które umożliwiają władanie rzeczą) i skuteczna w chwili nawet dorozumianego przyjęcia przysporzenia przez obdarowanego.

Kiedy nie ma aktu notarialnego, decydująca jest zawsze wola darczyńcy. Jak wskazał Naczelny Sąd Administracyjny, można ją wykazać np. za pomocą przesłuchania stron (za ich zgodą) lub za pomocą jakiegokolwiek pisma potwierdzającego udowadnianą okoliczność (wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 17 października 1995 r., sygn. akt SA/Rz 610/94).

Obowiązek zachowania formy aktu notarialnego dotyczy natomiast przypadków przeniesienia własności nieruchomości, użytkowania wieczystego czy spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Taka konieczność wynika z innych przepisów Kodeksu cywilnego i ustaw szczególnych.

Darowizna – uprawnienia i obowiązki stron

Wraz z zawarciem umowy darowizny darczyńca staje się dłużnikiem obdarowanego, a ten jego wierzycielem. Przede wszystkim darczyńca obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jeżeli szkoda została wyrządzona umyślnie lub wskutek rażące go niedbalstwa. Darczyńca musi również naprawić szkody, które wyrządził obdarowanemu w związku ze świadomym przekazaniem mu wadliwej rzeczy. Z odpowiedzialności tej zwalnia go jedynie to, że wady można było z łatwością zauważyć.

Z kolei jeżeli darczyńca opóźnia spełnienie świadczenia pieniężnego, obdarowany może żądać odsetek za opóźnienie dopiero od dnia wytoczenia powództwa.

Umowa darowizny jest umową nieodpłatną z ekonomicznego punktu widzenia. Nie oznacza to jednak, że darczyńca nie może niczego otrzymać w zamian za spełnione świadczenie. Artykuł 893 k.c. pozwala mu nałożyć na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania (polecenie). Wskutek zastosowania takiego zapisu darczyńca (ani inna osoba) nie może się jednak stać wierzycielem. Oznacza to, że nie może stosować środków przymusu państwowego (np. egzekucji komorniczej) w celu wyegzekwowania czynności objętej poleceniem.

Sąd Najwyższy wskazał, że polecenie nie może polegać na nałożeniu takich obowiązków, które „odbierają czynności charakter zdziałanej pod tytułem „darmym”. Może to wystąpić w szczególności wtedy, gdy obciążenie wynikające z polecenia na rzecz darczyńcy stanowi równoważnik jego świadczenia. Wypełnienie polecenia może w takiej sytuacji stać się oczekiwaną odpłatą za otrzymane przysporzenie, co zniweczy jego nieodpłatny charakter. Pod znakiem zapytania stanie wówczas uzgodniony zamiar stron i to, czy strony rzeczywiście traktowały tę czynność jako darowiznę (wyrok z 20 października 2006 r., sygn. akt IV CSK 172/2006).

Darczyńca, a po jego śmierci także jego spadkobiercy lub właściwy organ państwowy (gdy wymaga tego interes społeczny) mogą wyegzekwować od obdarowanego obowiązki wynikające z polecenia. Wysunięcie takiego żądania jest możliwe dopiero po spełnieniu świadczenia określonego umową darowizny i dotyczy wyłącznie poleceń wiążących się z korzyścią dla samego darczyńcy lub innych osób, lub instytucji. Nie można natomiast zmusić obdarowanego do tego, aby wykonał polecenie, które ma przynieść profity wyłącznie jemu (np. ukończenie studiów wyższych).

Niewypełnienie polecenia może w niektórych przypadkach stanowić rażącą niewdzięczność w stosunku do darczyńcy.

Artykuł pochodzi z książki:
Darowizny, testamenty, spadki. Prawidłowe zapisy. Przykładowe wzory

Autor
Anna Maliszewska