Przepis ustawy o pomocy społecznej reguluje kwestię zwrotu wydatków poniesionych na świadczenia z pomocy społecznej. Dotyczy to przykładowo zwrotu wysokości wypłaconych beneficjentom zasiłków. Zwrot zasiłków będzie odpowiadał wypłaconym kwotom tych świadczeń bez odsetek. Zwrot wydatków obejmuje również wartość udzielonych świadczeń niematerialnych. W takim przypadku przedmiotem świadczenia jest usługa, a zwrot wydatków związany jest jedynie z oszacowaniem odpłatności jej wykonania. Zwrotowi podlegają zatem wydatki na usługi, pomoc rzeczową, zasiłki na ekonomiczne usamodzielnienie, zasiłki okresowe i celowe przyznane pod warunkiem zwrotu (art. 96 ust. 2 u.p.s.).
Obowiązek zwrotu wydatków na realizację świadczeń z pomocy społecznej nie wynika z samego przepisu prawa – nie ma zatem charakteru bezwzględnego. Jego byt prawny wymaga wydania decyzji przyznającej świadczenie pod warunkiem zwrotu wydatków przeznaczonych na jego realizację. Przyznanie świadczenia bez zastrzeżenia zwrotu wyłącza możliwość dochodzenia przez organy pomocy społecznej zwrotu wydatków w sytuacji, w której dochód na osobę w rodzinie osoby zobowiązanej do zwrotu wydatków przekroczyłby kwotę kryterium dochodowego.[1]
WSA (…)
Wolą ustawodawcy uzewnętrznioną w treści art. 96 ust. 2 u.p.s. było uregulowanie za pośrednictwem prawa miejscowego zasad zwrotu wydatków poniesionych na wskazane świadczenia z pomocy społecznej, tj. wydatki na usługi, pomoc rzeczową, posiłki, zasiłki na ekonomiczne usamodzielnienie, zasiłki okresowe i zasiłki celowe przyznane pod warunkiem zwrotu podlegają zwrotowi w części lub całości, jeżeli dochód na osobę w rodzinie osoby zobowiązanej do zwrotu wydatków przekracza kwotę kryterium dochodowego (…). (Wyrok WSA w Gliwicach z 15 grudnia 2021 r.; sygn. akt II SA/Gl 1094/21)
Podmioty zobowiązane do zwrotu wydatków
Zwrot wydatków poniesionych przez organ obciąża: osobę (rodzinę) uprawnioną do świadczeń lub korzystającą z nich, spadkobiercę takiej osoby lub członka rodziny, małżonka, zstępnych przed wstępnymi, ale tylko wówczas, gdy zainteresowany lub jego spadkobierca nie dokonał zwrotu, a wysokość kwoty zwracanej wynika z dotychczasowej decyzji, na podstawie której udzielono świadczenia. Należy podkreślić, iż rodzina będzie występowała jako podmiot zobowiązany do zwrotu, jeżeli była odbiorcą świadczenia, dotyczy to np. zasiłku okresowego lub celowego.
Natomiast spadkobierca będzie zobowiązany do zwrotu wydatków na świadczenia z pomocy społecznej tylko wtedy, gdy przyjmie spadek i masa spadkowa umożliwi zwrot takich świadczeń. W takim przypadku zwrotu dokonuje się bowiem z masy spadkowej.
WSA (…)
Najpierw należy ustalić w decyzji opłatę za pobyt w domu pomocy społecznej i osoby zobowiązane do ich poniesienia, aby następnie wydać odrębną decyzję o zwrocie wydatków poniesionych na ten cel zastępczo przez gminę (…). (Wyrok WSA z 26 września 2019 r.; sygn. akt I SA/Wa 1234/19)
WSA (…)
Przepis art. 96 ust. 1 pkt 2 u.p.s. dotyczy kosztów zaległych przypadających na świadczeniobiorcę lub wskazanych w decyzji członków jego rodziny. Możliwe jest domaganie się od spadkobierczyni z masy spadkowej należności za pobyt w domu pomocy społecznej do wysokości obciążającej świadczeniobiorcę, w sytuacji, gdyby te koszty nie zostały zapłacone (…). (Wyrok WSA w Gdańsku z 28 czerwca 2012 r.; sygn. akt III SA/Gd 213/12)
WSA (…)
Przepis art. 96 ust. 1 pkt 2 u.p.s., stanowiący o zasadzie ponoszenia odpłatności z masy spadkowej za świadczenie pomocy społecznej i określający zakres przedmiotowy i podmioty tej pomocy, odnosi się do sytuacji, w której koszty udzielonej pomocy mającej charakter usług odpłatnych zostały określone za życia świadczeniobiorcy w ostatecznej decyzji administracyjnej (…). (Wyrok WSA w Szczecinie z 24 listopada 2010 r.; sygn. akt II SA/Sz 440/10)
Ostatnią grupą zobowiązaną do zwrotu omawianych wydatków są małżonek, zstępni, a później wstępni osoby korzystającej ze świadczeń. Osoby takie (w kolejności podanej w przepisie) będą zobowiązane do zwrotu wydatków poniesionych na świadczenia z pomocy społecznej tylko wtedy, gdy świadczeń nie zwrócił bezpośrednio sam świadczeniobiorca lub jego spadkobiercy. Obowiązek zwrotu wydatków na świadczenia nie obciąża byłego małżonka świadczeniobiorcy. W grupie zstępnych należy wskazać dzieci i wnuki, natomiast wstępni to rodzice i dziadkowie świadczeniobiorcy.
WSA (…)
Obowiązek zwrotu środków wypłaconych z pomocy społecznej przez małżonka, zstępnych zmarłego jest obowiązkiem subsydiarnym wobec braku możliwości dokonania zwrotu przez spadkobierców, ale art. 96 ust. 1 pkt 3 u.p.s. należy interpretować w ten sposób, iż zstępni zobowiązani są do zwrotu wydatków na świadczenia z pomocy społecznej dopiero wówczas, gdy zwrotu nie dokonała osoba korzystająca ze świadczenia ani spadkobiercy takiej osoby. Za przyjęciem, że zstępni są zobowiązani do pokrycia wydatków za świadczenia z pomocy społecznej dopiero po bezskutecznym ich dochodzeniu od osoby korzystającej ze świadczeń i od spadkobierców takiej osoby, przemawiają obowiązujące rozwiązania w zakresie alimentacji, które mają swoje unormowanie w k.r.o. (…). (Wyrok WSA w Gliwicach z 24 marca 2015 r.; sygn. akt IV SA/Gl 714/14)
Warunki i zasady zwrotu wydatków
Podstawowym warunkiem zwrotu wydatków na usługi oraz pomoc rzeczową, posiłki, zasiłki na ekonomiczne usamodzielnienie, zasiłki okresowe i zasiłki celowe przyznane pod warunkiem zwrotu jest przekroczenie kryterium dochodowego – odpowiednio na osobę w rodzinie oraz osoby samotnie gospodarującej (gdy zobowiązany do zwrotu wydatków jest taką osobą). Nieprzekroczenie własnymi dochodami granicy kryterium jest prawną przeszkodą w obciążeniu zobowiązanego najmniejszą nawet kwotą odpłatności.
Odpłatność za świadczenia (zwrot wydatków oraz zwrot świadczenia) orzekana jest decyzją organu właściwego do przyznania świadczenia. Podstawą żądania zwrotu wydatków od świadczeniobiorcy w razie zmiany jego sytuacji dochodowej nie może być decyzja przyznająca świadczenie, lecz organ powinien zaktualizować określony w niej ogólnie obowiązek zwrotu, wydając na podstawie art. 104 ust. 3 u.p.s. nową decyzję administracyjną, określającą wysokość należności podlegającej zwrotowi oraz termin zwrotu tej należności.[2]
WSA (…)
Artykuł 96 u.p.s. zasadniczo nakłada na strony obowiązek ponoszenia odpłatności za niepieniężne świadczenia przyznawane z pomocy społecznej, w tym za usługi opiekuńcze, zaś odstępstwo od tej zasady jest wyjątkiem. Wynika to z tego, że przesłanki przyznawania usług opiekuńczych są związane ze stanem zdrowia wnioskodawcy, a nie z jego sytuacją finansową, która jedynie wpływa na wysokość tej odpłatności. Wyłącznie wtedy, gdy dochód strony nie przekracza ustawowego kryterium dochodowego, uprawniającego do przyznania świadczenia z pomocy społecznej, jest ona zwolniona z odpłatności za przyznane świadczenie (art. 96 ust. 2 u.p.s.). W pozostałych zaś przypadkach strona ma obowiązek opłacania przyznanych jej usług opiekuńczych (…). (Wyrok WSA w Lublinie z 22 marca 2022 r.; sygn. akt II SA/Lu 29/22)
WSA (...)
Odstąpienie od żądania zwrotu należności z tytułu wydatków na świadczenia z pomocy społecznej może mieć miejsce, jeżeli zwrot wydatków stanowiłby dla danego podmiotu nadmierne obciążenie lub niweczyłby skutki udzielonej pomocy. Nadmierne obciążenie związane jest zwykle z trudną sytuacją materialną zobowiązanego. Z obowiązku zwrotu zwalniają niskie dochody, nieprzekraczające kryteriów ustawowych (art. 96 ust. 2 u.p.s.). Ponadto zaniechanie żądania można także uzasadnić sytuacją rodzinną lub życiową. Obowiązek zwrotu należności należy również ocenić w świetle skutków przyznanej pomocy (...). (Wyrok WSA w Krakowie z 5 grudnia 2019 r.; sygn. akt III SA/Kr 1066/19)
WSA (…)
Spadkobiercy zobowiązani są do zwrotu wydatków z dwóch różnych tytułów raz jako spadkobiercy, a innym razem jako współmałżonek, zstępni czy wstępni, przy czym jeżeli występują jako spadkobiercy, to ich obowiązek ograniczony jest do masy spadkowej, natomiast w przypadku unormowania przewidzianego art. 96 ust. 1 pkt 3 u.p.s. nałożony na nich obowiązek związany jest z ich sytuacją finansową, gdyż w myśl art. 96 ust. 2 u.p.s. wydatki na usługi, pomoc rzeczową, zasiłki na ekonomiczne usamodzielnienie, zasiłki okresowe i zasiłki celowe przyznane pod warunkiem zwrotu podlegają zwrotowi w części lub całości, jeżeli dochód na osobę w rodzinie osoby zobowiązanej do zwrotu wydatków przekracza kwotę kryterium dochodowego. Tym samym obok ustalenia kręgu osób zobowiązanych do zwrotu wydatków poniesionych na świadczenia z pomocy społecznej istotne jest również ustalenie, czy osoby te są w stanie realizować ten obowiązek, a zatem, czy ich sytuacja bytowa i dochodowa umożliwia ponoszenie tego obowiązku, ponieważ osoby, których dochód nie przekracza kryterium dochodowego uprawniającego do ubiegania się o świadczenie z pomocy społecznej, są zwolnione z obowiązku zwrotu przedmiotowych wydatków (…). (Wyrok WSA w Gliwicach z 28 września 2016 r.; sygn. akt IV SA/Gl 360/16)
Pokrycie kosztów pogrzebu
Specjalną zasadę ustalania źródła zwrotu wydatków określa art. 96 ust. 3 u.p.s., wskazując, że wydatki poniesione przez organ gminy na pokrycie kosztów pogrzebu dochodzone są z zasiłku pogrzebowego, a jeżeli zasiłek taki nie przysługuje – z masy spadkowej. Zasiłek pogrzebowy jest jednorazowym świadczeniem z ubezpieczenia społecznego, przyznawanym na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Przyznawany jest na pokrycie kosztów pogrzebu i przysługuje w razie śmierci:
- ubezpieczonego,
- osoby pobierającej emeryturę lub rentę,
- osoby, która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty, lecz spełniała warunki do jej uzyskania i pobierania,
- członka rodziny osoby ubezpieczonej lub pobierającej rentę lub emeryturę.
Zasiłek przysługuje osobie, która pokryła koszty pogrzebu, w wysokości nie wyższej niż 4000 zł. W przypadku gdy koszty pogrzebu pokrył pracodawca, dom pomocy społecznej czy gmina, zasiłek przysługuje tym podmiotom w wysokości udokumentowanych kosztów pogrzebu, ale nie więcej niż 4000 zł. W związku z tym gmina może ubiegać się o zasiłek, jeżeli zmarły był uprawniony do jego przyznania i tylko do wysokości kosztów pogrzebu (nieprzekraczających kwoty 4000 zł). W sytuacji, gdy zmarły nie był uprawniony do zasiłku pogrzebowego, gmina może dochodzić zwrotu kosztów pogrzebu jedynie z masy spadkowej.
WSA (…)
Przepis art. 96 ust. 3 u.p.s. ustala specjalną zasadę ustalania źródła zwrotu wydatków, wskazując, że wydatki poniesione przez organ gminy na pokrycie kosztów pogrzebu dochodzone są z zasiłku pogrzebowego, a jeżeli zasiłek taki nie przysługuje – z masy spadkowej. Przepis ten obliguje zatem gminę, która poniosła koszty pogrzebu do ustalenia w pierwszej kolejności, czy zmarłemu przysługiwał zasiłek pogrzebowy. W razie poniesienia kosztów pogrzebu gmina jest uprawniona do ubiegania się o zasiłek pogrzebowy, o ile przysługiwał on po zmarłej osobie (…). (Wyrok WSA w Warszawie z 13 listopada 2019 r.; sygn. akt VIII SA/Wa550/19)
Uchwała o zasadach zwrotu
Rada gminy określa w drodze uchwały zasady zwrotu wydatków za świadczenia z pomocy społecznej (obejmujące usługi, pomoc rzeczową, posiłki, zasiłki na ekonomiczne usamodzielnienie, zasiłki okresowe i zasiłki celowe przyznane pod warunkiem zwrotu), będących w zakresie zadań własnych (art. 96 ust. 4 u.p.s.).
WSA (…)
Pod pojęciem zasad zwrotu wydatków z pomocy społecznej kryje się określenie podmiotów zobowiązanych do zwrotu, wskazanie kryteriów, w oparciu o które ma ten zwrot nastąpić i w jakiej części. Natomiast tryb obliczania kosztu świadczenia oznacza czynności proceduralne prowadzące do ustalenia wartości świadczenia wraz ze wskazaniem podmiotów, które są właściwe do dokonania owych czynności. W tej sytuacji brak jest podstaw do wywodzenia przez radę gminy z uprawnienia do ustalenia zasad zwrotu wydatków za świadczenia, uprawnienia do uregulowania trybu obliczania kosztu świadczenia (…). (Wyrok WSA we Wrocławiu z 16 lutego 2006 r.; sygn. akt IV SA/Wr 599/04)
NSA (…)
Stosownie do art. 96 ust. 4 u.p.s., rada gminy określa, w drodze uchwały, zasady zwrotu wydatków za świadczenia przyznane pod warunkiem zwrotu. Ustawa pozostawia do uznania rady, jakie będą owe zasady, nie znajduje więc uzasadnienia prawnego stanowisko, aby określenie, na ile rat można rozłożyć podlegającą zwrotowi należność, było sprzeczne z ustawowym upoważnieniem, jeżeli zarazem nie ma wątpliwości, że samo rozłożenie na raty stanowi zasadę zwrotu w rozumieniu powołanego przepisu (…). (Wyrok NSA z 25 stycznia 2006 r.; sygn. akt I OSK 1301/05)
Warto pamiętać, że roszczenia z tytułu zwrotu omawianych należności przedawniają się z upływem 3 lat od dnia, w którym decyzja nakazująca zwrot stała się ostateczna.
[1] K. Stopka, Uwagi na temat zwrotu wydatków na świadczenia z pomocy społecznej, CASUS 2009, nr 1, s. 11–16.
[2] K. Stopka, Uwagi na temat zwrotu wydatków na świadczenia z pomocy społecznej, s. 11–16.
Artykuł pochodzi z książki:
Pomoc społeczna. Komentarz do ustawy
Autorki
Magdalena Kasprzak – doktor nauk prawnych, radca prawny, specjalistka w zakresie prawa pracy ze szczególnym uwzględnieniem sfery budżetowej oraz w zakresie systemu pomocy społecznej, wykładowca akademicki, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Pracowała m.in. w Departamencie Prawnym Głównego Inspektoratu Pracy. Od 2013 r. działa również społecznie w sektorze organizacji pozarządowych.
Joanna Nowicka – radca prawny, specjalistka w zakresie prawa finansowego i finansów publicznych ze szczególnym uwzględnieniem systemu pomocy społecznej, a także prawa gospodarczego, w tym prawa antymonopolowego, prawa konkurencji i prawa Unii Europejskiej. Jest dyplomowanym prawnym konsultantem projektów finansowanych ze środków unijnych. Od 2013 r. działa również społecznie w sektorze organizacji pozarządowych.