Pracownicy i ich rodziny
Pracownikiem jest osoba zatrudniona u pracodawcy na podstawie umowy o pracę (bez względu na wymiar czasu pracy i rodzaj umowy o pracę), powołania, wyboru, mianowania oraz spółdzielczej umowy o pracę (art. 2 Kodeksu pracy). Do pracowników należy zaliczyć również osoby przebywające na urlopach wychowawczych, macierzyńskich, rodzicielskich, bezpłatnych, a także młodocianych zatrudnionych w celu nauki zawodu, pracowników sezonowych oraz osoby wykonujące na rzecz danego pracodawcy pracę nakładczą lub pracowników tymczasowych, jeżeli pracodawca w regulaminie gospodarowania środkami funduszu przyznał im prawo do korzystania ze świadczeń.
Pracownik zachowuje prawo do ubiegania się o świadczenia z zfśs na zasadach dotyczących pozostałych pracowników także w okresie wypowiedzenia. W tym czasie nie traci on bowiem uprawnień pracowniczych.
Jeśli chodzi o członków rodziny pracownika, to przepisy ustawy o zfśs nie wskazują wprost, kogo do nich zaliczać. Pracodawcy w takim przypadku zwykle uwzględniają osoby uprawnione do renty rodzinnej po pracowniku, wskazane w ustawie z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (art. 67–71 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych).
Zatem członkami rodziny pracownika mającymi prawo do świadczeń socjalnych będą najczęściej:
- małżonek;
- rodzice (w tym również ojczym i macocha oraz osoby przysposabiające) prowadzący wspólnie z pracownikiem gospodarstwo domowe;
- pozostające na utrzymaniu dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione:
– do ukończenia 16 lat,
– do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat,
– bez względu na wiek – jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy.
Wskazane jest przy tym również, aby regulamin zfśs określał:
- górną granicę wieku dzieci pracownika (lub byłego pracownika – emeryta bądź rencisty), której przekroczenie powoduje utratę możliwości uzyskiwania na nie wsparcia z zfśs,
- wymóg pozostawania dziecka lub dzieci na utrzymaniu pracownika (albo byłego pracownika – emeryta bądź rencisty).
Emeryci i renciści – byli pracownicy zakładu oraz ich rodziny
Do wsparcia z zfśs mają prawo emeryci i renciści – byli pracownicy, którzy uprzednio korzystali z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych utworzonego przez zakład pracy, w którym pracowali bezpośrednio przed przejściem na emeryturę lub rentę. Emerytem jest osoba z prawem do emerytury powszechnej, emerytury wcześniejszej oraz emerytury pomostowej. Ustawa o zfśs nie przyznaje uprawnień do korzystania ze świadczeń funduszu osobom, które pobierają świadczenie przedemerytalne (uchwała SN z 21 lutego 2024 r., III PZP 3/23).
Z tej grupy należy wyłączyć emerytów i rencistów nadal wykonujących pracę na podstawie umowy o pracę u pracodawcy tworzącego zfśs, gdyż takie osoby korzystają z funduszu na zasadach dotyczących pracowników.
Sąd Najwyższy w uchwale z 15 listopada 1991 r. (I PZP 56/91, OSNC 1992/4/63) stwierdził, że:
SN
(…) zwrot „emeryt – były pracownik zakładu” należy łączyć tylko z tym zakładem pracy, z którym stosunek pracy ustał bezpośrednio przed powstaniem stanu kwalifikowanego jako posiadanie lub powrót przez daną osobę do statusu emeryta. Emeryt, który podejmuje pracę, staje się pracownikiem i z tego tytułu przysługują mu świadczenia z ustawy [o zfśs – przyp. redakcji] (…). Status pracownika jest bowiem w tym wypadku „mocniejszy” od statusu emeryta; jeżeli emeryt ponownie podejmie pracę, to świadczenia przysługują mu nie z tej racji, że jest emerytem, lecz dlatego, że jest pracownikiem.
Jak wynika z cytowanej uchwały, emeryt lub rencista może korzystać ze wsparcia finansowanego z zfśs tylko u jednego byłego pracodawcy, tj. tego, u którego był ostatnio zatrudniony. Zasadniczo intencją ustawodawcy było bowiem objęcie opieką socjalną przez zakład pracy wyłącznie tych byłych pracowników, którzy po zakończeniu zatrudnienia w firmie:
- przeszli na emeryturę lub rentę (nawet jakiś czas po ustaniu stosunku pracy) oraz
- przed nabyciem statusu emeryta bądź rencisty nie zawierali umowy o pracę z innymi podmiotami.
Sąd Najwyższy 21 lutego 2024 r. podjął uchwałę (III PZP 3/23), w której uznał, że emeryt, który uprzednio przeszedł na emeryturę i podjął zatrudnienie u innego pracodawcy, gdzie otrzymuje wynagrodzenie w wysokości niepowodującej zawieszenia wypłaty emerytury, jest emerytem – byłym pracownikiem – w rozumieniu art. 2 pkt 5 ustawy o zfśs. Sprawa dotyczyła byłego pracownika szkoły, który po rozwiązaniu umowy o pracę nabył status emeryta. W powołanej uchwale Sąd Najwyższy nawiązał do powołanej już uchwały SN z 15 listopada 1991 r. Wskazał, że SN powiązał w niej utratę uprawnień z zfśs funkcjonującego u dotychczasowego pracodawcy nie tylko z podjęciem zatrudnienia u nowego pracodawcy, ale także z zawieszeniem wypłaty emerytury. Było to bowiem konsekwencją obowiązywania art. 82 ust. 1 pkt 1 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Przepis ten stanowił, że w razie podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy prawo do emerytury ulega zawieszeniu.
Natomiast obecnie obowiązuje inny stan prawny. Aktualne przepisy ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (w art. 103 ust. 1 i 2 tej ustawy) nie powodują zawieszenia emerytury w przypadku podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, lecz zezwalają osobom, które przeszły na wcześniejszą emeryturę, na zarobkowanie.
Zatem skoro odpisu na zfśs dokonuje się zarówno dla nauczycieli zatrudnionych w pełnym i niepełnym wymiarze zajęć, jak i nauczycieli będących emerytami, rencistami lub nauczycielami pobierającymi nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, nie ma powodów, aby odmówić korzystania przez nauczyciela z funduszu u poprzedniego pracodawcy (jako nauczyciela-emeryta), jak i u pracodawcy, dla którego obecnie ta osoba świadczy pracę (jako pracownik), nie zawieszając pobierania emerytury.
Nie bez znaczenia jest okoliczność, że zfśs jest tworzony z odpisów ustalanych od każdego zatrudnionego pracownika, a więc także z uwzględnieniem pracownika przechodzącego w danym roku na emeryturę. Umożliwia to emerytowi skorzystanie z tych środków w zakładzie pracy, który uwzględniał go przy dokonywaniu odpisów. Natomiast w sytuacji zakończenia zatrudnienia obowiązek wypłaty świadczeń z funduszu będzie miał jedynie ostatni pracodawca.
Jednak wskazane rozwiązanie nie znajdzie zastosowania w sytuacji ponownego zatrudnienia u tego samego pracodawcy. Wówczas taka osoba nabywa status pracownika, gdyż odpisy na zfśs będą dokonywane jedynie z tego tytułu. Nie można osoby pracującej u tego samego pracodawcy, u którego przeszła na emeryturę, zakwalifikować jednocześnie jako pracownika i emeryta – byłego pracownika.
Ani obowiązujące przepisy, ani orzecznictwo sądowe nie rozstrzygały jednak wprost kwestii, gdy emeryt bądź rencista podejmuje zatrudnienie u pracodawcy, który nie tworzy zfśs.
Natomiast w powołanej uchwale z 21 lutego 2024 r. (III PZP 3/23) Sąd Najwyższy wskazał, że jeżeli emeryt podejmie zatrudnienie u pracodawcy, który nie tworzy zfśs, to zachowuje prawo do korzystania z funduszu u ostatniego ze swoich pracodawców, który go tworzy. Podobnie taki emeryt nie traci prawa do świadczeń od poprzedniego pracodawcy, gdy nowy pracodawca nie tworzy funduszu, ale wypłaca świadczenie urlopowe, do którego emeryt nie jest uprawniony. Sąd Najwyższy uznał, że przyjęcie innego poglądu, zakładającego zerwanie więzi z byłym pracodawcą, w sytuacji podjęcia zatrudnienia u nowego pracodawcy, gdzie nie jest tworzony zfśs, mogłoby prowadzić do sytuacji, w której pracujący emeryt nie mógłby korzystać z funduszu u żadnego z pracodawców – u nowego, ponieważ nie funkcjonuje u niego zfśs, ani u poprzedniego, pomimo że odpisy na fundusz były dokonywane, gdyż ciągle pobierał emeryturę. Należy przyjąć, że zamiarem ustawodawcy nie było pozbawianie pracujących emerytów, często znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej, możliwości korzystania ze środków zfśs, w finansowaniu którego brali udział.
Inne osoby, którym w regulaminie zfśs przyznano prawo do korzystania ze świadczeń
Pracodawca ma możliwość swobodnego kształtowania grupy osób, którym chciałby udzielić pomocy ze środków zfśs. Dzięki temu opieką socjalną można obejmować nie tylko obecnych lub byłych pracowników (emerytów i rencistów), ale również np.: dzieci z domu dziecka, dzieci zmarłych pracowników, osoby zatrudnione w placówkach ochrony zdrowia obsługującej zakład pracy, zleceniobiorców lub wykonawców umów o dzieło, konkubentów pracowników. Osoby, które pracodawca upoważni do korzystania z zfśs, powinny zostać wyraźnie określone w regulaminie funduszu (z wyjątkiem osób uprawnionych do korzystania z funduszu na podstawie przepisów ustawy o zfśs, których nie można wyłączyć z tej grupy).
Artykuł pochodzi z książki:
ZFŚS 2024. Komentarz
Autor
Mariusz Pigulski