Osoby uprawnione do świadczeń z pomocy społecznej

WSA (...)
Charakter świadczeń z pomocy społecznej jako służących zaspokojeniu osobistych potrzeb osoby wnioskującej generalnie przemawia za uznaniem ich osobistego charakteru pozbawionego możliwości przejścia na inną osobę, w tym wykluczającego następstwo prawne po osobie zmarłej (...). (Wyrok WSA w Rzeszowie z 8 maja 2019 r.; sygn. akt II SA/Rz 154/19)

Obywatelstwo a uprawnienia do świadczeń z pomocy społecznej

Pomoc społeczna w pierwszej kolejności kierowana jest do obywateli polskich mieszkających i przebywających na terenie Polski. Jak wynika z art. 34 Konstytucji RP, obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Dotyczy to osób, które nabyły je przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa ustawa z 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim (j.t. Dz.U. z 2022 r. poz. 465 ze zm.).

Obywatelstwo polskie, zgodnie z art. 4 ustawy o obywatelstwie polskim, nabywa się:

• z mocy prawa,
• przez nadanie obywatelstwa polskiego,
• przez uznanie za obywatela polskiego,
• przez przywrócenie obywatelstwa polskiego.

Z praw do świadczeń z pomocy społecznej może więc korzystać osoba, która nabyła obywatelstwo, jeżeli jest dzieckiem, którego jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane, bądź jego obywatelstwo jest nieokreślone albo też nie ma go wcale. Dotyczy to również dziecka urodzonego lub znalezionego w Polsce, gdy jego rodzice są nieznani, ich obywatelstwo jest nieokreślone lub nie mają żadnego obywatelstwa.

Świadczenia z pomocy społecznej będą przysługiwać też osobie będącej dzieckiem, którego jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie – obywatelem innego państwa (pod warunkiem że nie zostało złożone oświadczenie o wyborze dla dziecka obywatelstwa obcego państwa albo też – przy braku porozumienia między rodzicami – sąd nie orzekł inaczej).

Ponadto obywatelstwo polskie można również nabyć na podstawie ustawy z 9 listopada 2000 r. o repatriacji (j.t. Dz.U. z 2022 r. poz. 1105), a dokładniej na podstawie art. 4 tej ustawy. Zgodnie z tym przepisem, osoba przybywająca do Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy krajowej w celu repatriacji nabywa obywatelstwo polskie z mocy prawa z dniem przekroczenia granicy Rzeczypospolitej Polskiej. Obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba że sam się go zrzeknie (art. 34 ust. 2 Konstytucji RP).

Obywatelstwo polskie można ustalić na podstawie dowodu osobistego lub dokumentu paszportowego.

Uprawnienia do świadczeń z pomocy społecznej  - miejsce zamieszkania oraz przebywania

Drugie kryterium, od którego zależy prawo do świadczeń z pomocy społecznej, związane jest z zasadą domicylu. Zgodnie z komentowanym przepisem ustawy o pomocy społecznej, obywatel polski oraz cudzoziemiec ubiegający się o świadczenie z pomocy społecznej musi zamieszkiwać i przebywać na terytorium Polski. Definicję miejsca zamieszkania zawierają przepisy Kodeksu cywilnego.

Jak wynika z art. 25 k.c., miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu.

Na miejsce zamieszkania składają się zatem dwa zasadnicze elementy:

• faktyczne przebywanie,
• zamiar stałego pobytu.[1]

Dla ustalenia miejsca zamieszkania niezbędny jest nie tylko fakt, że osoba stale przebywa w danej miejscowości, ale także to, że temu przebywaniu towarzyszy określony stan świadomości – zamiar stałego pobytu. Stały pobyt oznacza traktowanie określonej miejscowości jako centrum spraw życiowych danej osoby. [2]

NSA (…)
Przyjmuje się, że o zamiarze stałego pobytu można mówić wówczas, gdy występują okoliczności pozwalające przeciętnemu obserwatorowi na wyciągnięcie wniosku, że określona miejscowość jest głównym ośrodkiem działalności danej dorosłej osoby fizycznej (…). (Postanowienie NSA z 2 września 2010 r.; sygn. akt I OW 74/10)

SA (…)
Zamieszkanie jest prawną kwalifikacją określonego stosunku danej osoby do miejsca. Na prawną konstrukcję zamieszkania składają się dwa elementy: przebywanie w określonej miejscowości oraz zamiar stałego pobytu. O stałości pobytu na określonym terytorium decyduje przede wszystkim takie przebywanie, które ma na celu założenie tam ośrodka swoich osobistych i majątkowych interesów, chodzi zatem o aktualne centrum życiowej działalności człowieka. Przez pojęcie „zamiar” należy rozumieć nie wolę wewnętrzną, ale wolę dającą się określić na podstawie obiektywnych, możliwych do stwierdzenia okoliczności. Przy ustalaniu zamiaru nie można poprzestawać tylko na oświadczeniach zainteresowanej osoby (…). (Wyrok SA w Białymstoku z 13 sierpnia 2013 r.; sygn. akt III AUa 1529/11)

Organ nie może zatem ograniczyć się do bezkrytycznego przyjęcia oświadczenia dotyczącego zamiaru pobytu w danej miejscowości, o ocenie charakteru pobytu decyduje bowiem nie tylko werbalna treść oświadczenia woli, lecz również okoliczności faktyczne wskazujące na zamiar rzeczywisty.[3]

WSA (…)
Przepisy u.p.s. nie definiują pojęcia „miejsce zamieszkania”. W związku z powyższym, wychodząc z zasady jednolitości systemu prawa, należy uwzględnić regulację zawartą w przepisach k.c. W świetle art. 101 ust. 1 u.p.s. w związku z art. 25 k.c., o miejscu zamieszkania decydują dwa czynniki: zewnętrzny (fakt przebywania) i wewnętrzny (zamiar stałego pobytu). Wyrażenie zamiaru stałego pobytu nie jest czynnością prawną, a tym samym nie wymaga złożenia stosownego oświadczenia woli. Wystarczy, że zamiar taki wynika z zachowania danej osoby polegającej na ześrodkowaniu jej czynności życiowych w danej miejscowości. Samo zameldowanie nie dowodzi zamieszkiwania w danej miejscowości, czyli adres zameldowania nie przesądza o miejscu zamieszkania osoby fizycznej. O zamiarze stałego pobytu można mówić wówczas, gdy występują okoliczności pozwalające przeciętnemu obserwatorowi na wyciągnięcie wniosku, że określona miejscowość jest głównym ośrodkiem działalności dorosłej osoby fizycznej (…). (Wyrok WSA w Szczecinie z 5 marca 2015 r.; sygn. akt II SA/Sz 1135/14)

Dlatego też dla ustalenia właściwości miejscowej w sprawie świadczeń z pomocy społecznej fundamentalne znaczenie mają ustalenia faktyczne i obserwacje poczynione w trakcie rodzinnego wywiadu środowiskowego. Należy pamiętać, że tymczasowa zmiana miejsca pobytu pozostaje generalnie bez wpływu na miejsce zamieszkania osoby fizycznej. W praktyce w większości postępowań prowadzonych w zakresie pomocy społecznej o przyznaniu świadczenia przesądza miejsce zamieszkania (faktycznego przebywania), a nie zameldowania, co ustawodawca podkreśla w kolejnych przepisach (np. w art. 101 u.p.s.).

Podsumowując, największe znaczenie ma fakt posiadania obywatelstwa polskiego połączony z zamieszkaniem i przebywaniem na terytorium Polski. Spełnienie tych warunków pozwala na zaliczenie osoby do kręgu świadczeniobiorców pomocy społecznej, nawet jeżeli nie jest ona nigdzie zameldowana. Należy jednak pamiętać, że brak możliwości udokumentowania miejsca zamieszkania powoduje trudności procesowe, może komplikować wszczęcie postępowania w sprawie przyznania świadczenia oraz opóźniać otrzymanie pomocy.

Uprawnienia do świadczeń z pomocy społecznej dla cudzoziemców

Drugą grupą podmiotów uprawnionych do świadczeń z pomocy społecznej są cudzoziemcy. W przypadku tej grupy prawo do pomocy uzależnione jest od kilku czynników: miejsca zamieszkania i przebywania na terytorium Polski oraz od uzyskania odpowiedniego statusu prawnego.

NSA (…)
Cudzoziemcy są grupą podmiotów uprawnionych do świadczeń z pomocy społecznej, w tym także cudzoziemcy, którzy otrzymali zgodę na pobyt tolerowany. Przy czym prawo do pomocy uzależnione jest od miejsca zamieszkania i przebywania na terytorium Polski oraz legitymowania się określonym zezwoleniem lub korzystaniem ze szczególnej ochrony prawnej (…). (Wyrok NSA z 5 października 2010 r.; sygn. akt I OSK 803/11)

WSA (…)
Choć cudzoziemcy są grupą podmiotów uprawnionych do świadczeń z pomocy społecznej, to jednak prawo do pomocy uzależnione jest od miejsca zamieszkania i przebywania na terytorium Polski oraz legitymowania się określonym zezwoleniem lub korzystaniem ze szczególnej ochrony prawnej (…). (Wyrok WSA w Warszawie z 13 sierpnia 2019 r.; sygn. akt I SA/Wa 380/19)

[1] A. Wolter, J.I. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s. 192.

[2] E. Skowrońska-Bocian, Prawo cywilne. Część ogólna. Zarys wykładu, Warszawa 2005, s. 95.

[3] G. Łaszyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Tom 1, Warszawa 2010, s. 224.

Artykuł pochodzi z książki:
Pomoc społeczna. Komentarz do ustawy

Autorki
Magdalena Kasprzak – doktor nauk prawnych, radca prawny, specjalistka w zakresie prawa pracy ze szczególnym uwzględnieniem sfery budżetowej oraz w zakresie systemu pomocy społecznej, wykładowca akademicki, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Pracowała m.in. w Departamencie Prawnym Głównego Inspektoratu Pracy. Od 2013 r. działa również społecznie w sektorze organizacji pozarządowych.

Joanna Nowicka – radca prawny, specjalistka w zakresie prawa finansowego i finansów publicznych ze szczególnym uwzględnieniem systemu pomocy społecznej, a także prawa gospodarczego, w tym prawa antymonopolowego, prawa konkurencji i prawa Unii Europejskiej. Jest dyplomowanym prawnym konsultantem projektów finansowanych ze środków unijnych. Od 2013 r. działa również społecznie w sektorze organizacji pozarządowych.