Źródła powstawania zobowiązań
Zobowiązania mogą powstawać w wyniku czynności prawnych, aktów administracyjnych, wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym, bezpodstawnego wzbogacenia oraz innych zdarzeń, które ustawa łączy z powstaniem zobowiązania.
W Polsce głównym źródłem prawa zobowiązań jest Kodeks cywilny, a w szczególności księga trzecia – Zobowiązania. Ponadto, kwestie związane z powstawaniem zobowiązań regulują inne ustawy, takie jak ustawa o zastawie rejestrowym, Prawo wekslowe czy umowy międzynarodowe.
Terminy zapłaty w transakcjach handlowych
W transakcjach handlowych terminy zapłaty mogą wynikać z dwóch głównych źródeł: umownych i ustawowych. W przypadku umów cywilnoprawnych strony mają swobodę określenia terminu zapłaty, zgodnie z zasadą swobody umów. Zaleca się jednak, aby termin zapłaty był jednoznacznie wskazany, np. przez określenie konkretnej daty lub sposobu jej wyliczenia, co zapewnia pewność prawną obu stronom transakcji. W przypadku, gdy termin zapłaty nie został określony w umowie, stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego.
Zgodnie z art. 455 Kodeksu cywilnego, jeśli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Wezwanie to musi zawierać wskazanie konkretnego terminu zapłaty. Warto zauważyć, że termin „niezwłocznie” w tym przepisie oznacza czas realny i zależny od okoliczności – powinien być ustalony z uwzględnieniem czynników wpływających na wykonanie zobowiązania.
W odniesieniu do faktur, które stanowią wezwanie do zapłaty, muszą one zawierać informację o sposobie i terminie płatności. Można to zrobić poprzez wskazanie konkretnej daty lub określenie okresu od wystawienia faktury. Warto unikać formuły „płatne w terminie X dni od dostarczenia faktury”, ponieważ może to prowadzić do trudności w udowodnieniu terminu zapłaty w ewentualnym postępowaniu sądowym.
Jeśli termin zapłaty jest oznaczony w dniach, upływa on z końcem ostatniego dnia. Gdy jest określony w tygodniach lub miesiącach, kończy się w dniu, który odpowiada początkowemu dniu terminu, a jeśli taki dzień nie występuje w ostatnim miesiącu, termin kończy się w ostatnim dniu tego miesiąca. Z kolei termin półmiesięczny wynosi dokładnie 15 dni. Zgodnie z art. 115 Kodeksu cywilnego, jeśli koniec terminu przypada na dzień wolny od pracy lub sobotę, termin upływa następnego dnia roboczego.
Termin zapłaty świadczenia pieniężnego – wymagalność roszczenia i odsetki za opóźnienie
Roszczenie staje się wymagalne z upływem terminu do zapłaty, co oznacza, że od tego momentu wierzyciel może wystąpić do sądu z powództwem o zasądzenie świadczenia. Wymagalność oznacza pierwszy możliwy termin, w którym sąd mógłby uwzględnić powództwo i zobowiązać dłużnika do zapłaty. Termin wymagalności przypada zatem na koniec ostatniego dnia, który został określony jako termin spełnienia świadczenia.
Skutkiem braku zapłaty przez dłużnika świadczenia pieniężnego w wyznaczonym terminie jest możliwość żądania przez wierzyciela zapłaty odsetek za opóźnienie. Odsetki mają na celu zrekompensowanie wierzycielowi strat wynikających z opóźnienia w zapłacie, a ich wysokość jest uzależniona od przepisów prawa lub wcześniejszych ustaleń stron.
W polskim prawie anatocyzm, czyli naliczanie odsetek od zaległych odsetek, jest zasadniczo zakazany. Zgodnie z art. 482 § 1 Kodeksu cywilnego, od zaległych odsetek można żądać kolejnych odsetek tylko wtedy, gdy strony po powstaniu zaległości tak uzgodniły lub gdy wytoczono powództwo o zapłatę tych odsetek.
Istnieją jednak dwa główne wyjątki, kiedy anatocyzm jest dozwolony. Pierwszym z nich jest porozumienie stron, które mogą uzgodnić naliczanie odsetek od zaległych odsetek, np. poprzez spisanie porozumienia. Drugim wyjątkiem jest postępowanie sądowe – jeżeli wierzyciel wytoczy powództwo o zapłatę odsetek zaległych, a sąd wyda orzeczenie przyznające takie żądanie, wówczas możliwe jest naliczanie odsetek od odsetek od daty wniesienia pozwu do dnia zapłaty.
Zasady zarachowania płatności dłużnika
Zgodnie z art. 451 § 1 Kodeksu cywilnego, jeśli dłużnik ma kilka długów tego samego rodzaju wobec tego samego wierzyciela, ma prawo wskazać, który z nich chce zaspokoić, dokonując płatności. W sytuacji, gdy tego nie zrobi, wierzyciel ma prawo zaliczyć otrzymaną płatność na zaległe należności uboczne lub na zaległe świadczenie główne. Tego rodzaju ustalenia mają na celu jasne określenie, który dług jest spłacany w pierwszej kolejności.
Jeśli dłużnik nie określi, który dług ma być zaspokojony, a jednocześnie przyjmie pokwitowanie od wierzyciela, w którym wierzyciel wyznaczył sposób zaliczenia płatności, dłużnik nie może później zmienić tego zarachowania (art. 451 § 2 k.c.). W przypadku, gdy brak jest wskazań ze strony dłużnika lub wierzyciela, dokonana płatność zalicza się na poczet długu wymagalnego. Jeśli jest ich kilka, płatność zostanie zaliczona na poczet najstarszego długu wymagalnego (art. 451 § 3 k.c.).
Warto zauważyć, że w księgowości dług może być reprezentowany przez więcej niż jedną fakturę, a jedno świadczenie może dotyczyć kilku zobowiązań. W takim przypadku wierzyciel może zaksięgować płatność na najwcześniej wymagalną fakturę, co jest korzystne z punktu widzenia terminów przedawnienia.
Przedawnienie roszczeń – kluczowe informacje
Przedawnienie roszczeń oznacza, że po upływie określonego czasu od daty wymagalności roszczenia dłużnik może podnieść zarzut przedawnienia. W wyniku tego roszczenie staje się zobowiązaniem naturalnym, które dłużnik może spełnić dobrowolnie. Konsumentowi roszczenie staje się automatycznie zobowiązaniem naturalnym, a sąd oddala pozew z urzędu (art. 117 § 21 k.c.).
Terminy przedawnienia są bezwzględnie wiążące i nie mogą być zmieniane przez strony umowy (art. 119 k.c.). Ogólny termin przedawnienia wynosi 6 lat, a dla roszczeń okresowych i związanych z działalnością gospodarczą – 3 lata. Przepisy szczególne mogą przewidywać inne terminy, np. 2 lata dla roszczeń wynikających z umowy sprzedaży (art. 554 k.c.).
Zgodnie z art. 125 § 1 k.c., roszczenia wynikające z prawomocnych orzeczeń sądowych przedawniają się po 6 latach, a odsetki wymagalne w chwili uprawomocnienia wyroku – po 6 latach, natomiast przyszłe odsetki – po 3 latach. Bieg przedawnienia zaczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (art. 120 § 1 k.c.).
Rodzaje postępowań sądowych w przypadku dochodzenia należności
W polskim systemie prawnym istnieje kilka trybów postępowań sądowych, które mogą być wykorzystywane do dochodzenia roszczeń. Najogólniej wyróżniamy dwa główne rodzaje postępowań:
- Postępowanie według przepisów o procesie – to tzw. postępowanie „zwykłe”, które jest standardowym trybem rozpoznawania spraw cywilnych.
- Postępowania odrębne, które różnią się w zależności od charakteru sprawy i stron postępowania. Do najważniejszych postępowań odrębnych należą:
- Elektroniczne postępowanie upominawcze – umożliwia dochodzenie roszczeń w sposób elektroniczny, przy wykorzystaniu platformy e-Sąd
- Postępowanie upominawcze – stosowane, gdy dłużnik nie kwestionuje roszczenia, a wierzyciel żąda jedynie zasądzenia świadczenia
- Postępowanie nakazowe – umożliwia uzyskanie nakazu zapłaty bez przeprowadzania pełnej rozprawy
- Postępowanie uproszczone – dedykowane sprawom o mniejsze kwoty, gdzie proces jest prostszy i szybszy
- Postępowanie gospodarcze – dotyczy sporów między przedsiębiorcami i reguluje specyficzne procedury gospodarcze
- Postępowanie konsumenckie – skierowane do konsumentów, którzy mają spory z przedsiębiorcami
- Postępowanie w europejskim postępowaniu transgranicznym – służy dochodzeniu roszczeń na poziomie międzynarodowym w sprawach transgranicznych
W ramach jednej sprawy sąd może stosować przepisy różnych postępowań odrębnych, o ile nie są one sprzeczne. Na przykład sprawy gospodarcze mogą być rozpoznawane z wykorzystaniem przepisów postępowania nakazowego. W postępowaniach odrębnych obowiązują przepisy ogólne o procesie cywilnym, chyba że istnieją szczególne przepisy dla danego trybu postępowania.
Egzekucja komornicza – na co zwrócić uwagę?
Egzekucja komornicza polega na przymusowym ściągnięciu należności na podstawie tytułu wykonawczego. Komornik działa zazwyczaj na obszarze swojego rewiru, ale wierzyciel może wybrać komornika z innego rewiru w obrębie tego samego sądu apelacyjnego, składając odpowiednie oświadczenie.
Ograniczenia wyboru komornika dotyczą spraw związanych z egzekucją z nieruchomości, opróżnieniem pomieszczeń czy wprowadzeniem w posiadanie nieruchomości. W egzekucji stosuje się m.in. metody takie jak egzekucja z wynagrodzenia, rachunku bankowego, wierzytelności, ruchomości czy praw majątkowych.
Przy wyborze komornika warto zwrócić uwagę na narzędzia do monitorowania spraw (np. CEPIK, Ognivo), dostępność strony internetowej z ogłoszeniami o licytacjach oraz pozytywne opinie innych wierzycieli.
Artykuł pochodzi z wideoszkolenia:
Windykacja należności w praktyce księgowej
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat windykacji należności, zobacz praktyczne wideoszkolenie!
Autorzy
Maciej Panfil, Paweł Śladowski, Urszula Michnowska
Eksperci z Kancelarii Prawniczej Maciej Panfil i Partnerzy