Ustawa o sygnalistach wdraża ochronę osób zgłaszających naruszenia zgodnie z wymogami rozporządzenia parlamentu europejskiego. Sejm przyjął w piątek poprawki Senatu i choć ustawa powinna była powstać do końca grudnia 2021 roku, dopiero teraz trafi do podpisy prezydenta.
Ustawa o sygnalistach reguluje m.in. warunki objęcia ochroną osób zgłaszających lub publicznie ujawniających informacje o naruszeniach prawa, środki ochrony sygnalistów oraz zasady ustalania wewnętrznej procedury zgłaszania informacji o naruszeniach prawa.
Kto może zostać sygnalistą?
Sygnalista to osoba, która zgłasza lub ujawnia publicznie naruszenie prawa. Co to dokładnie oznacza? Sejm zdefiniował to w art. 2 ustawy o sygnalistach przesądzając, że dotyczy to sytuacji, w których zachodzi uzasadnione podejrzenie dotyczące zarówno zaistniałego jak i potencjalnego naruszenia prawa, do którego „doszło lub prawdopodobnie dojdzie”. Ważny przy tym jest kontekst związany z pracą w dość szerokim rozumieniu tego słowa. Obejmuje ono zarówno stosunek pracy, jak i inne formy zatrudnienia, ale ochroną mają być objęte także osoby, które zgłaszają naruszenie na podstawie informacji powziętych w związku z pracą, jednak przed jej formalnym nawiązaniem, bądź też w związku z informacjami zdobytymi już po ustaniu stosunku pracy czy służby.
Sygnalistą może zostać:
- pracownik;
- pracownik tymczasowy;
- osoba świadcząca pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej;
- przedsiębiorca;
- prokurent;
- akcjonariusz lub wspólnik;
- członek organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej;
- osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej;
- stażysta;
- wolontariusz;
- praktykant;
- funkcjonariusz w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin;
- żołnierz w rozumieniu art. 2 pkt 39 ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny.
Jakie informacje obejmuje ustawa o sygnalistach?
Sejm określił też, jakie obszary wchodzą pod ustawę o sygnalistach. Główną osią sporu była tutaj kwestia zgłaszania naruszeń z zakresu prawa pracy, za czym obstawało Ministerstwo Pracy. Senat zdecydował jednak, że naruszenia tego typu bada Inspekcja Pracy, z kolei prawo pracy nie jest obszarem wskazanym unijną dyrektywą. W drodze senackiej poprawki, którą przyjął potem Sejm, naruszenia związane z prawem pracy zostały wykreślone z ustawy o sygnalistach.
Obszary objęte ustawą obejmują naruszenia z zakresu:
- korupcji;
- zamówień publicznych;
- usług, produktów i rynków finansowych;
- przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;
- bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;
- bezpieczeństwa transportu;
- ochrony środowiska;
- ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego;
- bezpieczeństwa żywności i pasz;
- zdrowia i dobrostanu zwierząt;
- zdrowia publicznego;
- ochrony konsumentów;
- ochrony prywatności i danych osobowych;
- bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych;
- interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej;
- rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych;
- konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela – występujące w stosunkach jednostki z organami władzy publicznej i niezwiązane z wymienionymi wcześniej
Ustawy o sygnalistach nie stosuje się jednak do ujawniania naruszeń związanych z przepisami o ochronie informacji niejawnych, tajemnicą związaną z wykonywaniem zawodów medycznych oraz prawniczych, tajemnicą narady sędziowskiej, postępowaniem karnym – w zakresie tajemnicy postępowania przygotowawczego oraz tajemnicy rozprawy sądowej prowadzonej z wyłączeniem jawności oraz do naruszeń prawa w zakresie zamówień w dziedzinach obronności i bezpieczeństwa.
Na czym polega ochrona sygnalistów?
Ochrona sygnalistów w związku z przepisami wprowadzonymi w ustawie o sygnalistach polega przede wszystkim na zakazie działań odwetowych. Jeśli więc sygnalista ujawnia naruszenia związane z jego stosunkiem pracy zakazane są m.in. odmowa nawiązania stosunku pracy po okresie próbnym, pominięcie przy awansie, wypowiedzenia lub rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia, obniżenie wynagrodzenia, przeniesienie na niższe stanowisko, zawieszenie w wykonaniu obowiązków czy przekazanie innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków sygnalisty. Co istotne, to na pracodawcy spoczywa obowiązek udowodnienia, że prowadzone przez niego działania wymienione w ustawie o sygnalistach nie są działaniami odwetowymi.
Jeżeli praca lub usługa były, są lub mają być świadczone na podstawie innego niż stosunek pracy stosunku prawnego dokonanie zgłoszenia naruszenia lub jego publiczne ujawnienie nie może stanowić podstawy działań odwetowych obejmujących w szczególności:
- wypowiedzenie umowy, której stroną jest sygnalista, w szczególności dotyczącej sprzedaży lub dostawy towarów lub świadczenia usług, odstąpienie od takiej umowy lub rozwiązanie jej bez wypowiedzenia;
- nałożenie obowiązku lub odmowę przyznania, ograniczenie lub odebranie uprawnienia, w szczególności koncesji, zezwolenia lub ulgi.
Jakie odszkodowanie należy się sygnaliście?
Jeśli sygnalista padnie ofiarą działań odwetowych należy mu się odszkodowanie. Sejm zdecydował o wprowadzeniu do ustawy jego minimalnej kwoty na poziomie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim roku. Jednocześnie jednak, jeśli sygnalista świadomie zgłosi nieprawdziwe informacje, osoba, która poniosła szkodę z tego powodu ma prawo do odszkodowania lub zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych od sygnalisty. Co istotne w ustawie znalazł się jednak zapis chroniący osoby, które dokonują zgłoszenia naruszenia w dobrej wierze – pod warunkiem że sygnalista miał uzasadnione podstawy sądzić, że zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa zgodnie z ustawą. W takim wypadku zgłoszenie nie może być podstawą np. do odpowiedzialności dyscyplinarnej, czy za szkodę w związku z zniesławieniem czy naruszeniem dóbr osobistych.
Czy ustawa chroni osoby pomagające sygnalistom?
Przepisy dotyczące ochrony sygnalistów stosuje się odpowiednio także wobec innych osób. Konkretnie tych, które pomogły w dokonaniu zgłoszenia, osób powiązanych z sygnalistą (należy przez to rozumieć osobę fizyczną, która może doświadczyć działań odwetowych, w tym współpracownika lub członka rodziny sygnalisty) osoby prawnej lub innej jednostki organizacyjnej pomagającej sygnaliście lub z nim powiązanej, w szczególności stanowiącej własność sygnalisty lub go zatrudniającej.
Zgłoszenie wewnętrzne w ustawie o sygnalistach
Zgłoszenie wewnętrzne zdefiniowane w ustawie o sygnalistach to „ustne lub pisemne przekazanie podmiotowi prawnemu informacji o naruszeniu prawa”. Przepisy dotyczące sygnalistów stosuje się do podmiotu, na rzecz którego pracę zarobkową wykonuje co najmniej 50 osób (według stanu na 1 stycznia lub 1 lipca). Wlicza się w to jednak pracowników w przeliczeniu na pełne etaty lub osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy „jeżeli nie zatrudniają do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia”.
Takiego progu nie wymaga się w stosunku do niektórych podmiotów wykonujących działalność w zakresie usług, produktów i rynków finansowych oraz przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, bezpieczeństwa transportu i ochrony środowiska. Przepisów nie stosuje się też w odniesieniu do jednostek organizacyjnych gminy lub powiatu liczących mniej niż 10 000 mieszkańców.
Procedura zgłoszeń wewnętrznych zakłada, że będą one dostarczane przez sygnalistów w formie pisemnej, lub ustnej (telefonicznie lub elektronicznie) i wówczas będą nagrywane. Podmiot, który ustanawia taką procedurę musi zapewnić by realizowała ona podstawowe wymogi zawarte w ustawie o sygnalistach. Składają się na nie m.in. utworzenie wewnętrznej jednostki lub wyznaczenie osoby lub podmiotu zewnętrznego upoważnionego do przyjmowania zgłoszeń, określenie sposobów zgłaszania naruszeń, ustanowienie bezstronnej jednostki lub osoby odpowiedzialnej za weryfikację zgłoszeń i prowadzenia działań następczych, określającej tryb postępowania z anonimowymi zgłoszeniami. Maksymalny termin na przekazanie sygnaliście informacji zwrotnej, ma nie przekraczać 3 miesięcy od potwierdzenia przyjęcia zgłoszenia wewnętrznego.
Jak zgłosić naruszenie na podstawie ustawy o sygnalistach?
Tzw. zgłoszenie zewnętrzne to ustne lub pisemne przekazanie Rzecznikowi Praw Obywatelskich albo bezpośrednio organowi publicznemu informacji o naruszeniu prawa. W przypadku gdy informacja trafia do RPO, ten przeprowadza wstępną weryfikację i identyfikuje organ publiczny właściwy do podjęcia działań następczych. Na przekazanie zgłoszenia, które zawiera informacje o naruszeniu prawa, RPO ma 14 dni. O przekazaniu informuje sygnalistę.
W przypadku gdy przepisy nie pozwalają ustalić organu właściwego do rozstrzygnięcia sporu między organami publicznymi o właściwość, w zakresie rozpatrzenia zgłoszenia zewnętrznego lub podjęcia działań następczych, stosuje się odpowiednio art. 22 i art. 23 kodeksu postępowania administracyjnego. Zgłoszenie od sygnalisty może być dokonane ustnie lub pisemnie, w drodze papierowej lub elektronicznej. Na żądanie sygnalisty organ publiczny właściwy do podjęcia działań następczych wydaje nie później niż w terminie 1 miesiąca od dnia otrzymania żądania zaświadczenie, w którym potwierdza, że sygnalista podlega ochronie.
Czy sygnalista, który ujawnia informację o naruszeniu publicznie jest chroniony?
Sygnalista, który publicznie ujawni informację o naruszeniu prawa jest chroniony na mocy przepisów ustawy przyjętej przez sejm pod warunkiem że wcześniej dokonał zgłoszenia wewnętrznego, a następnie zewnętrznego, ale podmiot prawny, a następnie organ publiczny nie podjęły żadnych działań, ani nie przekazały informacji zwrotnej sygnaliście. Taka ochrona przysługuje mu też w sytuacji, gdy sygnalista dokonał od razu zgłoszenia zewnętrznego z podobnym skutkiem. Wyjątkiem jest rzecz jasna sytuacja, gdy sam nie podał do siebie adresu do kontaktu.
Sygnalista dokonujący ujawnienia publicznego podlega ochronie także w przypadku, gdy ma uzasadnione podstawy sądzić, że:
- naruszenie może stanowić bezpośrednie lub oczywiste zagrożenie interesu publicznego, w szczególności gdy istnieje ryzyko nieodwracalnej szkody;
- dokonanie zgłoszenia zewnętrznego narazi sygnalistę na działania odwetowe;
- w przypadku dokonania zgłoszenia zewnętrznego istnieje niewielkie prawdopodobieństwo skutecznego przeciwdziałania naruszeniu z uwagi na szczególne okoliczności sprawy, takie jak możliwość ukrycia lub zniszczenia dowodów, istnienia zmowy między organem publicznym a sprawcą naruszenia lub udziału organu publicznego w naruszeniu.
Jeśli przekazanie informacji następuje bezpośrednio do prasy, stosuje się prawo prasowe.
Jakie kary grożą w związku z naruszeniem ustawy o sygnalistach?
Jeśli ktoś istotnie utrudnia lub uniemożliwia sygnaliście dokonania zgłoszenia podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Jeśli taka osoba stosuje przy tym przemoc, groźbę lub podstęp – kara pozbawienia wolności do 3 lat.
Za działania odwetowe wobec sygnalisty lub osoby która mu pomaga grozi grzywna, ograniczenie wolności lub więzienie do 2 lat ( a jeśli jest to działanie uporczywe do 3 lat).
Za ujawnienie tożsamości sygnalisty lub osoby pomagającej mu w dokonaniu zgłoszenia grozi grzywna, ograniczenie wolności albo pozbawienie wolności do roku.
Z drugiej strony osobie, która chciałaby zostać uznana za sygnalistę, jednak dokonując zgłoszenia wie że do naruszenia prawa nie doszło naraża się na kary od grzywny do 2-letniego więzienia.
Autorka
Anita Dmitruczuk
Dziennikarka DGP