Sposoby zabezpieczenia kredytu kupieckiego

Znaczenie zabezpieczania transakcji handlowych

Najkorzystniejszym momentem na ustanowienie zabezpieczenia kontraktu jest etap podpisywania umowy. Późniejsze wprowadzenie zabezpieczania, w większości stosowanych klauzul, będzie wymagało zgody dłużnika. Istnieje cały wachlarz skutecznych sposobów na zabezpieczenia kontraktu, stosowanych w zależności od rodzaju zawartej umowy, potrzeb wierzyciela i możliwości dłużnika.

Zabezpieczenie może przyjąć postać:

• rzeczową, np. zastaw na rzeczach ruchomych,
• osobistą, np. poręczenie, weksel, kary umowne, oraz
• hipoteki.

Kary umowne jako typowy sposób zabezpieczania prawidłowego wykonania świadczeń niepieniężnych

Instytucja kary umownej została uregulowana w art. 483 k.c. Pozwala ona na zastrzeżenie w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy.

Jednocześnie dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.

Wyróżnia się cztery rodzaje kar umownych.

1. Wyłączna – wierzyciel może dochodzić tylko kary umownej. Dalsze roszczenie odszkodowawcze nie jest dopuszczalne, ponieważ strony nie przewidziały go w umowie. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy dłużnik wyrządził wierzycielowi umyślnie szkodę.
2. Zaliczana – w związku z zapisem w umowie pomiędzy stronami wierzyciel jest uprawniony do dochodzenia odszkodowania uzupełniającego obok kary umownej. Łączna wysokość kary umownej i odszkodowania nie może przewyższyć wysokości powstałej szkody.
3. Alternatywna – wierzyciel ma prawo wyboru pomiędzy karą umowną a dochodzeniem odszkodowania na zasadach ogólnych. Wybór ma charakter definitywny, a co za tym idzie – jeśli wierzyciel zdecyduje się na dochodzenie kary umownej, nie będzie już mógł domagać się odszkodowania.
4. Kumulatywna – wierzyciel może dochodzić zarówno kary umownej, jak i odszkodowania na zasadach ogólnych. Rzadko spotykana w praktyce z uwagi na ryzyko uznania zapisów pozwalających na dochodzenie obydwu roszczeń za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego na podstawie art. 58 § 2 k.c.

Przepis art. 483 k.c. ma charakter bezwzględnie obowiązujący w tym zakresie, że nie można zastrzec kary umownej na wypadek niespełnienia świadczenia o charakterze pieniężnym. Tylko niespełnienie świadczenia o charakterze niepieniężnym uzasadnia możliwość zastrzeżenia kary umownej.

Zgodnie z bogatym orzecznictwem Sądu Najwyższego oraz ugruntowanym stanowiskiem doktryny kara umowna powinna być określona kwotowo. Nie ma jednak przeszkód, aby wskazać wyliczenie w sposób ułamkowy lub procentowy, pod warunkiem że są wyraźnie określone zasady obliczania (strony umowy wyraźnie wskazują, od jakiej kwoty ma być obliczony procent lub ułamek).

W doktrynie i orzecznictwie z jednej strony podnosi się za Sądem Najwyższym (uchwała SN wydana w składzie 7 sędziów, mająca moc zasady prawnej, z 6 listopada 2003 r., III CZP 61/03), że zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody. Z drugiej jednak strony sądy orzekające w sprawach o zapłatę kary umownej zostały wyposażone w możliwość jej miarkowania na podstawie art. 484 § 2 k.c., a także możliwość badania podstawy obciążenia karą umowną pod kątem sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Sąd Najwyższy we wskazanej powyżej uchwale wyjaśnił, że to, iż kara umowna jest surogatem odszkodowania, nie oznacza, że ma ona jedynie zastąpić odszkodowanie za szkodę majątkową powstałą po stronie wierzyciela. Określona przy zawarciu umowy kara umowna ma kompensować spodziewane w dacie zawarcia umowy przez wierzyciela negatywne skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. W konsekwencji przyjmuje się, że kara umowna jest należna również wówczas, gdy wierzyciel nie poniósł szkody. W przeciwnym razie kara umowna utraciłaby inne funkcje, poza odszkodowawczą.

Konsekwencją powyższego jest to, że w postępowaniu sądowym rozkład ciężaru dowodu wygląda następująco:

1. Wierzyciel – musi wykazać:

• istnienie i treść stosunku zobowiązaniowego łączącego go z dłużnikiem,
• ważne zastrzeżenie kary umownej,
• niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.

2. Dłużnik – może bronić się tym, że:

• kara umowna nie była zastrzeżona;
• zobowiązanie zostało wykonane należycie;
• niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania spowodowane było okolicznościami, za które nie ponosi odpowiedzialności;
• zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, co uzasadnia zmiarkowanie kary umownej, niezależnie od tego czy doszło do niego przed powstaniem obowiązku zapłaty kary umownej czy po nim;
• zastrzeżona kara umowna jest zbyt wygórowana;
• dochodzenie kary umownej w tym przypadku stanowi nadużycie prawa podmiotowego z art. 5 k.c. – przy czym zaznaczyć należy, że zmniejszenie kary umownej na podstawie tego przepisu budzi kontrowersje;
• zastrzeżona kara umowna jest w całości lub w części nieważna z uwagi na sprzeczność postanowienia umownego z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 i 3 k.c.).

W celu ochrony dłużnika przed skutkami zastrzeżenia zbyt dotkliwej kary umownej, nieadekwatnej do wysokości poniesionej szkody, ustawodawca przewidział możliwość miarkowania przez sąd jej wysokości w sytuacji, gdy:

• zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane albo
• kara umowna jest rażąco wygórowana (art. 484 § 2 k.c.).

Przesłanki są rozłączne, w konsekwencji wystarczające jest spełnienie jednej z nich, możliwe jest również wystąpienie obydwu równolegle. Miarkowanie jest uważane za jedno z praw sędziowskich, zależy od uznania sędziowskiego i nie może zostać wyłączone w stosunkach pomiędzy przedsiębiorcami. Ewentualne zastrzeżenie pomiędzy stronami w umowie wyłączenia miarkowania kary umownej uważane jest za nieważne.

Z uwagi na rozbieżne stanowiska w zakresie tego, czy sąd może miarkować karę umowną bez żądania strony, w praktyce wskazane jest sformułowanie przez dłużnika takiego żądania. Ciężar dowodu w zakresie wykazania istnienia przesłanek uzasadniających zmiarkowanie kary spoczywa na dłużniku.

Miarkowanie na podstawie częściowego wykonania zobowiązania

W doktrynie podnosi się, że miarkowanie kary umownej na podstawie przesłanki wykonania zobowiązania w znacznej części jest wykluczone, jeżeli dłużnik był zobowiązany do świadczenia jednorazowego i niepodzielnego (W. Borysiak (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 33, Warszawa 2024).

Miarkowanie kary umownej w oparciu o przesłankę wykonania zobowiązania w znacznej części jest również wykluczone w sytuacji, gdy częściowe wykonanie zobowiązania nie ma żadnego znaczenia dla wierzyciela.

W doktrynie podnosi się również, że miarkowanie na tej podstawie nie może mieć miejsca, gdy kara umowna została zastrzeżona na wypadek określonego naruszenia zobowiązania, np. zwłoki w oddaniu etapu robót, niewłaściwej jakości określonych robót, nieterminowego przekazania placu budowy, albowiem miarkowanie nie dotyczyłoby wówczas okoliczności, co do których kara umowna została zastrzeżona (M. Załucki (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2024).

Miarkowanie kary umownej jako rażąco wygórowanej

Wysokość kary umownej pod kątem jej wygórowania jest badana na moment jej zastrzegania. Ustawodawca nie zdefiniował pojęcia „rażącego wygórowania kary umownej”. W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się na ewidentnie niewspółmierną wysokość (nieadekwatność) kary umownej do tej, która powinna być należna w danej sytuacji. Jeśli zatem już tylko prima facie dostrzec można, że uszczerbek w dobrach chronionych wierzyciela jest nieznaczny, to sąd powinien wyeliminować wygórowanie kary umownej w zakresie, w jakim dysproporcja jest rażąca (W. Borysiak (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 33, Warszawa 2024).

Podczas oceny, czy zastrzeżona kara umowna jest adekwatna (nie jest wygórowana), sąd bada:

• stosunek kary umownej do szkody zarówno majątkowej, jak i niemajątkowej, powstałej po stronie wierzyciela, wynikającej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania;
• w przypadkach, w których dłużnik ma ponosić odpowiedzialność na zasadzie winy – stopień zawinienia dłużnika;
• stosunek kary umownej do wartości wynagrodzenia;
• zakres i czas trwania naruszenia przez dłużnika postanowień umownych;
• wagę naruszonych postanowień umownych, tj. czy chodzi o obowiązki główne związane z istotą świadczenia czy uboczne (dodatkowe);
• zgodny zamiar stron w zakresie ustalenia celu zastrzeżenia kary umownej w określonej wysokości;
• czy wykonanie zobowiązania w umówionym terminie było realne,

Artykuł pochodzi z książki:
Windykacja wierzytelności. Skuteczne dochodzenie zapłaty - Poradnik Gazety Prawnej

Autor
Praca zbiorowa