Zasiłek opiekuńczy – komu przysługuje i na jakich zasadach?

O zasiłek opiekuńczy mogą ubiegać się wszystkie osoby objęte ubezpieczeniem chorobowym, zarówno obowiązkowo, jak i dobrowolnie, tj.:

• pracownicy;
• członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych;
• osoby wykonujące pracę nakładczą;
• osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, oraz osoby z nimi współpracujące;
• osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące;
• osoby wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania;
• osoby odbywające służbę zastępczą;
• duchowni.

Do zasiłku opiekuńczego z tytułu opieki nad dziećmi ma prawo zarówno matka, jak i ojciec dziecka. Zasiłek opiekuńczy wypłaca się jednak tylko jednemu z rodziców – temu, który wystąpi z wnioskiem o jego wypłatę za dany okres.

Zasiłek opiekuńczy przysługuje z tytułu sprawowania opieki nad:

• zdrowym dzieckiem w wieku do lat 8;
• chorym dzieckiem w wieku do lat 14;
• chorym dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji do ukończenia 18 lat;
• dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji do ukończenia 18 lat w przypadku:

– porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi lub rodzicowi sprawowanie opieki;

– pobytu małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, w szpitalu albo innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne;

• innym chorym członkiem rodziny.

Prawo do zasiłku opiekuńczego z tytułu sprawowania opieki nad zdrowym dzieckiem w wieku do lat 8 przysługuje w następujących przypadkach:

• nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, klubu dziecięcego, przedszkola lub szkoły, do których dziecko uczęszcza, a także w przypadku choroby niani, z którą rodzice mają zawartą umowę uaktywniającą, lub dziennego opiekuna sprawujących opiekę nad dzieckiem;
• porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi lub rodzicowi sprawowanie opieki;
• pobytu małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, w szpitalu albo innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne.

Nieprzewidzianym zamknięciem żłobka, przedszkola lub szkoły, do których dziecko uczęszcza, jest takie zamknięcie placówki, o którym pracownik został powiadomiony w terminie krótszym niż 7 dni przed ich zamknięciem.

Przy ustalaniu prawa do zasiłku opiekuńczego z tytułu sprawowania opieki nad zdrowym dzieckiem analogicznie jak małżonkowie traktowani są rodzice dziecka niepozostający w formalnym związku małżeńskim, lecz pozostający we wspólnym gospodarstwie domowym. W przypadku choroby, porodu lub pobytu w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej jednego z nich, drugiemu przysługuje zasiłek opiekuńczy.

Zasiłek opiekuńczy przysługuje nie tylko z tytułu sprawowania opieki nad dzieckiem własnym, ale również z tytułu sprawowania opieki nad dzieckiem małżonka, dzieckiem przysposobionym, a także dzieckiem obcym, przyjętym na wychowanie i utrzymanie.

Do innych członków rodziny, którym ustawa – w razie ich choroby – daje prawo do zasiłku opiekuńczego, zalicza się: małżonka, rodziców, rodzica dziecka, ojczyma, macochę, teściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo oraz dzieci w wieku powyżej 14 lat, pod warunkiem jednak, że pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okresie sprawowania opieki. Zasiłek opiekuńczy z tytułu sprawowania opieki nad chorym członkiem rodziny będzie przysługiwał nawet wówczas, gdy chory członek rodziny pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym z osobą sprawującą opiekę tylko przez okres choroby.

W przypadku gdy oboje rodzice dziecka wymagającego opieki pracują na różnych zmianach, każdego z nich uważa się za stale opiekującego się dzieckiem i w razie choroby, porodu lub pobytu w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej drugiemu z rodziców przysługuje zasiłek opiekuńczy. Jeżeli oboje rodzice dziecka są zatrudnieni, ale tylko jedno z nich w systemie pracy zmianowej, zasiłek opiekuńczy przysługuje tylko za te dni, w których dziecko pozostawałoby bez opieki z powodu porodu, choroby lub pobytu drugiego z rodziców w szpitalu (jeżeli rodzice pracują na różnych zmianach).

W przypadku opieki nad chorym dzieckiem zasiłek opiekuńczy przysługuje, jeżeli rodzice pracują na tych samych zmianach. Jeżeli oboje rodzice pracują w systemie pracy zmianowej bądź jedno z rodziców pracuje w takim systemie, zasiłek opiekuńczy przysługuje nie tylko za dni, w których rodzice pracują na tych samych zmianach, ale także za okres, w którym oboje rodzice pracują na różnych zmianach, a chore dziecko pozostawałoby bez opieki w wyniku częściowego pokrywania się godzin pracy lub wskutek dojazdu czy dojścia do pracy albo z pracy.

Prawo do zasiłku opiekuńczego przysługuje tylko wtedy, jeżeli nie ma innego członka rodziny pozostającego we wspólnym gospodarstwie domowym, mogącego zapewnić opiekę. Za członka rodziny mogącego zapewnić opiekę nie uważa się jednak:

• osoby całkowicie niezdolnej do pracy,
• osoby chorej,
• osoby, która jest niesprawna fizycznie lub psychicznie ze względu na swój wiek,
• osoby prowadzącej gospodarstwo rolne,
• pracownika odpoczywającego po pracy na nocnej zmianie,
• osoby prowadzącej działalność pozarolniczą, która nie może regulować czasu pracy w sposób dowolny (ma ustalone godziny pracy),
• osoby niezobowiązanej do sprawowania opieki na podstawie przepisów ustawy z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, jeśli odmawia ona sprawowania opieki (np. babcia).

Odmiennie uregulowana jest sytuacja rodziców sprawujących opiekę nad chorym dzieckiem w wieku do 2 lat. Prawo do zasiłku opiekuńczego przysługuje w takim przypadku, nawet jeśli są inni członkowie rodziny, którzy mogliby zapewnić tę opiekę.

Zasiłek opiekuńczy przysługuje przez okres zwolnienia od pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki, nie dłużej jednak niż przez 60 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad zdrowym dzieckiem do lat 8 i chorym dzieckiem do lat 14, albo 14 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad dzieckiem w wieku ponad 14 lat lub innymi chorymi członkami rodziny.

Łączny okres wypłaty zasiłku opiekuńczego z powodu opieki nad dziećmi i innymi członkami rodziny z różnych przyczyn i bez względu na liczbę dzieci i liczbę członków rodziny wymagających opieki nie może przekroczyć 60 dni w roku kalendarzowym.

W przypadku gdy ubezpieczona matka dziecka przed upływem 8 tygodni po porodzie:

• przebywa w szpitalu albo w innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem albo
• legitymuje się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji, albo
• porzuciła dziecko

– ubezpieczonemu – ojcu dziecka lub innemu członkowi najbliższej rodziny przysługuje dodatkowo, niezależnie od podstawowego wymiaru, zasiłek opiekuńczy w wymiarze do 8 tygodni, jeżeli przerwie on zatrudnienie lub inną działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.

Zasiłek ten jest dodatkowym zasiłkiem, którego nie należy wliczać do limitu 60 dni zasiłku opiekuńczego przysługującego w roku kalendarzowym.

Zasiłek opiekuńczy na zdrowe dziecko nie przysługuje na dziecko, które ukończy 8 lat, i nie ma przy tym znaczenia, czy jest domownik mogący zapewnić dziecku opiekę.

Prawo do zasiłku opiekuńczego nie przysługuje za okresy, w których ubezpieczony zachowuje prawo do wynagrodzenia, oraz w czasie korzystania z urlopu wypoczynkowego, bezpłatnego i wychowawczego. Nie otrzyma go również ubezpieczony, jeśli konieczność sprawowania opieki przypada na okres przebywania w areszcie tymczasowym lub odbywania kary pozbawienia wolności.

Ubezpieczony zostanie pozbawiony prawa do zasiłku opiekuńczego, jeżeli w czasie zwolnienia od pracy z powodu konieczności sprawowania opieki wykorzystuje to zwolnienie do innych celów niż sprawowanie opieki lub wykonuje pracę zarobkową.

Okoliczności te są ustalane podczas kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień od pracy, przeprowadzonych przez płatnika zasiłku, tj. płatnika składek lub terenową jednostkę organizacyjną ZUS. W trakcie kontroli ustalane jest także, czy nie ma innych członków rodziny mogących zaopiekować się dzieckiem lub chorym członkiem rodziny (nie dotyczy to sprawowania opieki nad dzieckiem w wieku do lat 2). Jeśli w trakcie kontroli zostanie stwierdzone, że ubezpieczony wykonuje pracę zarobkową albo wykorzystuje zwolnienie w sposób niezgodny z jego celem, to osoba kontrolująca sporządza w tej sprawie protokół. Powinien on być przedłożony osobie kontrolowanej, aby umożliwić jej wniesienie uwag.

Wątpliwości, czy zwolnienie lekarskie było wykorzystywane niezgodnie z jego celem – w przypadku gdy kontrola jest przeprowadzana przez płatnika składek – rozstrzyga właściwa terenowa jednostka organizacyjna ZUS. W razie sporu z ubezpieczonym ZUS może wydać decyzję. Od decyzji tej ubezpieczonemu przysługuje odwołanie do sądu rejonowego – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.

Artykuł pochodzi z książki:
Dokumentacja kadrowa 2023. Zasady prowadzenia i przechowywania

Opracowanie materiału
Bożena Goliszewska-Chojdak